ارزیابی و تحلیل توزیع فضایی خدمات بهداشتی و درمانی در سطح شهرستان‏های استان قزوین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه جغرافیای انسانی، دانشکدة جغرافیا و برنامه ‏ریزی محیطی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران

2 گروه جغرافیای انسانی، دانشکدة جغرافیا و برنامه‏ ریزی محیطی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران

10.22059/jtcp.2025.394117.670504

چکیده

از آنجا که خدمات و امکانات درمانی نیاز ضروری جامعه برای رسیدن به سطح بالای سلامت است توزیع نابرابر آن در سطح شهر یا شهرستان منجر به عقب‏ماندگی درمانی، تهدید بهداشت و سلامت جامعه، و همچنین فوت تعدادی زیادی از شهروندان می‏شود. بنابراین دسترسی و توزیع عادلانة این خدمات دارای اهمیت است. پژوهش حاضر به بررسی توزیع خدمات بهداشتی و درمانی در سطح شهرستان‏های استان قزوین و علت‏یابی تفاوت آن‏ها می‏پردازد. تحقیق از نظر هدف کاربردی و از نظر ماهیت و روش توصیفی و تحلیلی است. اطلاعات مورد نیاز از طریق مطالعات کتابخانه‏ای (کتب، مقالات، اینترنت، و...) و اسنادی (سالنامة آماری استان قزوین 1398) گردآوری شده است. تجزیه و تحلیل اطلاعات از طریق مدل‏های تصمیم‏گیری آنتروپی شانون و MABAC (ماباک) جهت وزن‏دهی به شاخص‏ها و رتبه‏بندی شهرستان‏های استان قزوین انجام شد و همچنین برای نمایش نتایج مدل ماباک از نمودار عنکبوتی و نقشه‏های توزیع فضایی (هات اسپات، کریجینگ، تحلیل خوشه‏ای) استفاده شد و در ادامه علت تفاوت بین شهرستان‏های استان قزوین در زمینۀ خدمات بهداشتی و درمانی بیان شد. نتایج حاصل از مدل تصمیم‏گیری ماباک حاکی از آن است که از نظر خدمات بهداشتی و درمانی شهرستان قزوین با مقدار 92/3- در رتبة اول، آبیک با 07/4- در رتبة دوم، تاکستان با 08/4- در رتبة سوم، بوئین‌زهرا با 10/4- در رتبة چهارم، آوج با مقدار 11/4- در رتبة پنجم، و نهایتاً شهرستان البرز با مقدار 16/4- در رتبة آخر قرار گرفته است؛ یعنی شهرستان قزوین دارای بهترین وضعیت و البرز دارای بدترین وضعیت است. نتایج تحلیل خوشه‏ای حاکی از آن است که شهرستان‏های استان قزوین از نظر برخورداری از خدمات بهداشتی و درمانی با شاخص موران 539/-، اسکولار 166/1-، و ارزش 243/- در وضعیت تصادفی است که این خدمات به ‏صورت تصادفی و غیر خوشه‏ای در سطح شهرستان‏‏های استان قزوین توزیع شده‏اند. در زمینۀ علت تفاوت بین شهرستان‏های استان قزوین می‏توان به مهاجرت و افزایش جمعیت‌‌ـ کمبود زیرساخت‏ها، فرسودگی زیرساخت‏هاـ کمبود نیروی متخصص و کمبود بودجه و اعتبارات اشاره کرد. بنابراین نیاز به نگاه مسئولان و برنامه‏ریزی‏های اقتصادی و زیرساختی جهت بهبود اوضاع این شهرستان‏ها احساس می‌شود. زیرا بی‏توجهی به تهدید سلامت مردم می‏انجامد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


انجم‏الشعاع، مینا؛ سیدین، سید حسام؛ موسوی، سید میثم و عباسی، محمود (1392). تحلیل نابرابریتوزیع خدمات بهداشتی و درمانی در شهرستان‏های استان یزد. اخلاق زیستی، 3(9)، ۵۹ ـ ۸۴. https://journals.sbmu.ac.ir/be/article/view/13958
الیاس‏پور، بهنام؛ الیاس‏پور، داریوش و حجازی، علی (1385). میزان توسعه‏یافتگی بخش بهداشتی و درمانی شهرستان‏های استان خراسان شمالی به روش تاکسونومی عددی در سال 1385. دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی، 3(1)، 23 ـ 28. https://journal.nkums.ac.ir/article-1-234-fa.html
برندک، فرهاد (1396). بررسی عدالت در سلامت با هدف دستیابی به دسترسی یکسان شهروندان به مراکز بهداشتی‌‌ـ درمانی (مطالعة موردی: شهر اردبیل). مطالعات برنامه‏ریزی سکونتگاه‏های انسانی (چشم‌انداز جغرافیایی)، 12(4)، ۹۷۳ ـ ۹۸۳. https://jshsp.rasht.iau.ir/article_538299.html
پورمحسن، معصومه؛ خوش‏روش، وحید؛ مسجودی، مرضیه؛ پاک‏سرشت، صدیقه و خیاط، سمیرا (1399). بررسی ارتباط نابرابری اجتماعی و اقتصادی با وضعیت سلامت زنان شاغل. سلامت و بهداشت، 11(1)، 100 ـ 108. https://healthjournal.arums.ac.ir/article-1-2120-fa.pdf
جعفری، فیروز؛ اصغری زمانی، اکبر و سلیمانی‌راد، اسماعیل (1402). مدل‌سازی وضعیت خدمات درمانی شهر تبریز با تأکید بر تغییرات ساختار سنی. مطالعات ساختار و کارکرد شهری، 10(36)، 205 ـ 231. doi: 10.22080/usfs.2023.25061.2341
رضایی، محمدرضا و اکبری، محمود (1397). بررسی نابرابری نماگرهای سلامت در شهرستان‏های استان فارس. برنامه‏ریزی منطقهای، 7(31)، ۱۹ ـ ۳۱ . https://jzpm.marvdasht.iau.ir/article_3077.html
سالنامة مرکز آمار ایران (1398).
سالم، علی‌اصغر؛ جهانگرد، اسفندیار و جباری، لیلا (1400). عوامل مؤثر در نابرابری سلامت در استان‏های ایران. پژوهش و سیاست‏های اقتصادی، 29(99)، ۳۸۵ ـ ۴۱۷. https://qjerp.ir/browse.php?a_id=3051&sid=1&slc_lang=fa&ftxt=0
سرایدار، نگین؛ سعیدی رضوانی، نوید و زیاری، کرامت‏الله (1402). تحلیل توزیع فضایی مراکز خدمات بهداشتی‌ـ درمانی (مطالعة موردی: شهر اراک). شهر پایدار، 6(1)، 89 ـ 109. doi: 10.22034/jsc.2021.250675.1324
شاهیوندی، احمد و تقوایی، مسعود (1389). پراکنش خدمات بهداشتی و درمانی در شهرستان‏های ایران. رفاه اجتماعی، 10(39)، 33 ـ 54.
https://www.sid.ir/paper/56409/fa
شهرداری قزوین (1403). آمار و اطلاعات. https://www.qazvin.ir
شهرکی، مهدی (1400). برآورد کشش‏های درآمدی مخارج سلامت پنجک‏های درآمدی و نابرابری توزیع مخارج سلامت. راهبردهای مدیریت در نظام سلامت، 6(4)، 32 ـ 41. https://www.magiran.com/paper/2408168
ضرابی، اصغر و شیخ‏بیگلو، رعنا (1390). سطح‏بندی شاخص‏های توسعة سلامت استان‏های ایران. رفاه اجتماعی، 11(42)، 107 ـ 128 .https://www.sid.ir/fa/Journal/ViewPaper.aspx?ID=154045
طحاری مهرجردی، محمدحسین؛ بابایی‏میبدی، حمید و مروتی شریف‏آبادی، علی (1391). رتبه‏بندی استان‏های جمهوری اسلامی ایران از لحاظ دسترسی به شاخص‏های بهداشت و درمان. مدیریت اطلاعات سلامت، 9(3)، 356 ـ 369. https://www.sid.ir/paper/122187/fa
عالمی، علی (1390). نگاهی به عدالت در سلامت از دیدگاه عوامل اجتماعی تعیین‏کنندة سلامت. پژوهش و سلامت، 1(1)، ۷ ـ ۹. https://www.sid.ir/paper/214454/fa
فرجی‏سبکبار، حسن‌علی و وزین، نرگس (1392). مدل ساختاری رابطة سطح سلامت با خدمات بهداشتی‌ـ درمانی. رفاه اجتماعی، 13(48)، 28 ـ 46. https://refahj.uswr.ac.ir/article-1-1244-fa.html
کارخانه، فروزان و نوروزی، فیض‏الله (1400). نابرابری اجتماعی در زمینة اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، بهداشتی، و درمانی استان‏های غرب کشور (کرمانشاه، کردستان، و ایلام): یک پژوهش کیفی. مدیریت ارتقای سلامت، 10(2)، 10 ـ 20. https://jhpm.ir/article-1-1308-fa.html
کمالی، اعظم؛ علی­محمدزاده، خلیل؛ صدر، سیدشهاب­الدین، فیاض­بخش، احمد؛ توفیقی، شهرام؛ اولیایی­منش، علیرضا؛ پوررضا، ابوالقاسم؛ تبریزچی، نرگس (1401). عدالت در نظام سلامت ایران. نشریه فرهنگ و ارتقای سلامت فرهنگستان علوم پزشکی، 6 (2)، 292-301. https://ijhp.ir/article-1-553-fa.pdf
گل‏علی‌زاده، عزت‌الله و موسی‏زاده، محمود (1392). تأثیر برنامة پزشک خانواده بر بار مراجعات در مراکز بهداشتی و درمانی دانشگاه علوم پزشکی مازندران. مجلة علمی سازمان نظام پزشکی جمهوری اسلامی ایران، 31(1)، ۹ ـ ۱۴. http://jmciri.ir/article-1-1486-fa.html
مرکز بهداشت شهرستان آبیک (1401).
مرکز بهداشت استان قزوین (1401).
معاونت بهداشت و درمان استان قزوین (1404).
منتظری، سارا؛ جرجرزاده، علی‌رضا و بصیرت، مهدی (1398). تأثیر فقر، نابرابری، و آلودگی محیطی بر سلامت در کشورهای توسعه‏یافته و درحال‌توسعه. پژوهش‏های اقتصادی ایران، 24(81)، 215 ـ 248. https://ijer.atu.ac.ir/article_11691.html
نیک‏پور، عامر؛ مهرعلی‌تبار فیروزجایی، مرتضی؛ رضازاده، مرتضی و الله‌قلی‏تبارنشلی، فاطمه (1397). توزیع فضایی خدمات بهداشتی‌ـ درمانی از منظر عدالت اجتماعی (نمونة موردی: شهرستان‏های استان مازندران). جغرافیا (برنامه‏ریزی منطقه‏ای)، 8(4)، 145 ـ 158. https://www.jgeoqeshm.ir/article_81316.html
یزدی‏ فیض‏آبادی، وحید؛ مهر‏الحسنی، محمدحسین و خسروی، سجاد (1396). بررسی روند نابرابری‏های جغرافیایی در توزیع نیروی انسانی و تسهیلات بهداشتی‌‌ـ درمانی در بخش سلامت ایران در یک دهة گذشته. اپیدمیولوژی ایران، 13(13)، ۲۷ ـ ۳۶. https://irje.tums.ac.ir/article-1-5974-fa.html
Abik City Health Center (2022). (in Persian)
Alolayyan, M. N., Alnabelsi, A. B., Salameh, W. E. M. K. B., Al-shanableh, N., Alzyoud, M., Alhalalmeh, M. I., ... & Aldaihani, F. M. F. (2025). The mediating role of medical service geographical availability between the healthcare service quality and the medical insurance. in Intelligence-Driven Circular Economy: Regeneration Towards Sustainability and Social Responsibility, Vol. 2 (pp. 281-296). Cham: Springer Nature Switzerland. https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/lbsjmr-06-2022-0025/full/html.
Aminizadeh, S., Heidari, A., Dehghan, M., Toumaj, S., Rezaei, M., Navimipour, N. J., & Unal, M. (2024). Opportunities and challenges of artificial intelligence and distributed systems to improve the quality of healthcare service. Artificial Intelligence in Medicine, 149, 102779. doi: 10.1016/j.artmed.2024.102779.
Alami, A. (2011). A look at justice in health from the perspective of social determinants of health. Research and Health, 1(1), 7-9. https://www.sid.ir/paper/214454/fa. (in Persian)
Anjam Al-Shu'a, M., Seyedin, S.H., Mousavi, S. M., & Abbasi, M. (2013). Analysis of the distribution of health care services in the cities of Yazd province. Journal of Bioethics, 3(9), 59-84. https://journals.sbmu.ac.ir/be/article/view/13958. (in Persian)
Brendak, F. (2017). Investigating justice in health with the aim of achieving equal access of citizens to healthcare centers (Case study: Ardabil city). Planning Studies of Human Settlements (Geographic Perspective), 12(4), 973-983. https://jshsp.rasht.iau.ir/article_538299.html. (in Persian)
Cookson, R., Propper, C., Asaria, M., & Raine, R. (2016). Socio‐economic inequalities in health care in England. Fiscal Studies, 37(3), 371–403 (2016) 0143-5671. https://econpapers.repec.org/paper/chyrespap/129cherp.htm.
Chen, B. & Jin, F. (2022). Spatial distribution, regional differences, and dynamic evolution of the medical and health services supply in China. Frontiers in Public Health, 10, 1020402. doi: 10.3389/fpubh.2022.1020402.
Daniere, A. G. & Takahashi, L. M. (1999). Environmental behavior in Bangkok, Thailand: a portrait of attitudes, values, and behavior. Economic Development and Cultural Change, 47(3), 525-557. doi:10.1086/452418.
Deputy of Health and Treatment of Qazvin Province (2025).
Eliaspour, B., Eliaspour, D., & Hajazi, A. (2006). The level of development of the healthcare sector in the cities of North Khorasan province using numerical taxonomy in 2016. North Khorasan University of Medical Sciences, 3(1), 23-28. https://journal.nkums.ac.ir/article-1-234-fa.html. (in Persian)
Faraji Sabokbar, H. & Vazin, Na. (2012). Structural Modeling Relationship between Health Level and Health Services. Journal of Social Rehabilitation, No. 48, Tehran, 44-27. https://refahj.uswr.ac.ir/browse.php?a_id=1244&sid=1&slc_lang=en. (in Persian)
Fainstein, S. S. (2010). Redevelopment Planning and Distributive Justice in The American Metropolis. Available at SSRN 1657723. http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1657723.
Fonta, L. C. (2020). Assessing health inequality among the elderly in Ghana. Univ. Ghana, 7, 1-78. https://www.researchgate.net/publication/333201214_ASSESSING_HEALTH_INEQUALITY_AMONG_THE_ELDERLY_IN_GHANA.
Gol-Alizadeh, E. & Musazadeh, M. (2013). The effect of the family doctor program on the burden of referrals in the health and treatment centers of Mazandaran University of Medical Sciences. Scientific Journal of Medical Organization of the Islamic Republic of Iran, 31(1), 9-14. http://jmciri.ir/article-1-1486-fa.html. (in Persian)
Jafari, F., Asghari-Zamani, A., & Soleimani-Rad, E (2023). Modeling the status of health services in Tabriz city with emphasis on changes in age structure. Studies in Urban Structure and Function, 10(36), 205-231. doi: 10.22080/usfs.2023.25061.2341. (in Persian)
Karkhaneh, F., & Nowrozi, F. (2021). Social inequality in the economic, social, cultural, health and medical fields of the western provinces of the country (Kermanshah, Kurdistan and Ilam): a qualitative research. Journal of Health Promotion Management, 10(2), 10-20. https://jhpm.ir/article-1-1308-fa.html. (in Persian)
Kamali, A., Ali-Mohammadzadeh, Kh., Sadr, S.Sh., Fayyaz-bakhsh, A., Tofighi, Sh., Oliaei-manesh, A., Pourreza, A., & Tabrizchi, N (2022). Justice in the Iranian Health System. Journal of Culture and Health Promotion of the Academy of Medical Sciences, 6 (2), 292-301. https://ijhp.ir/article-1-553-fa.pdf. (in Persian)
Montazeri, S., Jarjarzadeh, A., & Basirat, M. (2019). The impact of poverty, inequality and environmental pollution on health in developed and developing countries. Iranian Economic Research Quarterly, 24(81), 215-248. https://ijer.atu.ac.ir/article_11691.html. (in Persian)
Nik-Pour, A., Mehr Ali Tabar Firouzjaei, M., Rezazadeh, M., & Al-Hoghli Tabaraneshli, F. (2018). Spatial distribution of healthcare services from the point of view of social justice (sample: the cities of Mazandaran province). Geography (regional planning, 8(4), 158-145. https://www.jgeoqeshm.ir/article_81316.html. (in Persian)
Nawaz, R., Zhou, Z., Khalid, N., Cao, D., Liu, G., Ren, Y., & Chen, Y. (2021). Income-related inequality in distribution of health human resource among districts of Pakistan. BMC Health Services Research, 21, 1-15. https://bmchealthservres.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12913-021-06102-2
Pourmohsen, M., Khosh-Rosh, V., Masjoudi, M., Pak-Saresht, S., & Khayat, S. (2020). Investigating the relationship between social and economic inequality and the health status of working women. Journal of Health and Hygiene, 11(1), 100-108. https://healthjournal.arums.ac.ir/article-1-2120-fa.pdf. (in Persian)
Qazvin Municipality (2024). Statistics and information. https://www.qazvin.ir. (in Persian)
Qazvin Province Health Center (2022). (in Persian)
Rezaei, M.R. & Akbari, M. (2018). Investigating the inequality of health indicators in the cities of Fars province. Regional Planning, 7(31), 19-31. https://jzpm.marvdasht.iau.ir/article_3077.html. (in Persian)
Salem, A.A., Jahangard, E., & Jabari, L. (2021). Effective factors in health inequality in the provinces of Iran. Research and Economic Policies, 29(99), 385 417. https://qjerp.ir/browse.php?a_id=3051&sid=1&slc_lang=fa&ftxt=0. (in Persian)
Saraidar, N., Saeedi Rezvani, N., & Ziari, K (2023). Analysis of the spatial distribution of health care centers (case study: Arak city). Sustainable City, 6(1), 89-109. doi: 10.22034/jsc.2021.250675.1324 (in Persian)
Shahiwandi, A. & Tagvaei, M. (2010). Distribution of health care services in the cities of Iran. Social Welfare, 10(39), 33-54. https://www.sid.ir/paper/56409/fa. (in Persian)
Shahraki, M. (2021). Estimation of income elasticities of health expenditure of income quintiles and inequality of distribution of health expenditure. Management Strategies in The Health System, 6(4), 32-41. https://www.magiran.com/paper/2408168. (in Persian)
Tao, Z. & Cheng, Y. (2019). Modelling the spatial accessibility of the elderly to healthcare services in Beijing, China. Environment and Planning B: Urban Analytics and City Science, 46(6), 1132-1147. https://doi.org/10.1177/2399808318755145.
Tahari-Mehrjardi, M. H., Babaei-Meybodi, H., & Moravati Sharif-Abadi, A. (2012). Ranking of the provinces of the Islamic Republic of Iran in terms of access to health and treatment indicators. Health Information Management, 9(3), 356-369. https://www.sid.ir/paper/122187/fa. (in Persian)
Vertakova, J. & Vlasova, O. (2014). Problems and Trends of Russian Health Care Development. Journal of Procedia Economics and Finance, 4(16), 34-39. ttps://www.continents.us/academics/minimaster-in-medical-administration.
Wang, X., Yang, H., Duan, Z., & Pan, J. (2018). Spatial accessibility of primary health care in China: a case study in Sichuan Province. Social Science & Medicine, 209, 14- 24. doi:10.1016/j.socscimed.2018.05.023.
Wood, S. M., Alston, L., Beks, H., Mc Namara, K., Coffee, N. T., Clark, R. A., & Versace, V. L. (2023). The application of spatial measures to analyse health service accessibility in Australia: a systematic review and recommendations for future practice. BMC Health Services Research, 23(1), 330. doi: 10.1186/s12913-023-09342-6.
Yearbook of Iran Statistics Center (2019). (in Persian)
Yazdi-Faizabadi, V., Mehr-al-Hosani, M.H., & Khosravi, S. (2017). Investigating the trend of geographical inequalities in the distribution of human resources and health-treatment facilities in the health sector of Iran in the last decade. Iranian Journal of Epidemiology, 13(13), 27-36. https://irje.tums.ac.ir/article-1-5974-fa.html. (in Persian)
Zarrabi, A. & Sheikh-Bigelo, R. (2011). Leveling of health development indicators of Iranian provinces. Social Welfare Quarterly, 11(42), 128-107. https://www.sid.ir/fa/Journal/ViewPaper.aspx?ID=154045. (in Persian)