تغییرات فضایی- زمانی شکل شهرهای ساحلی و غیرساحلی استان مازندران با به‌کارگیری سنجه های سیمای سرزمین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد ارزیابی محیط زیست، دانشکدة منابع طبیعی و علوم دریایی، دانشگاه تربیت مدرس، نور، ایران

2 استادیار گروه محیط زیست، دانشکدة منابع طبیعی و علوم دریایی، دانشگاه تربیت مدرس، نور، ایران

3 دانشیار گروه شهرسازی، دانشکدة هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

بر اثر فعالیت­های انسانی و پدیده­های طبیعی، چهرة زمین همواره تغییر می­کند. سرعت و تنوع این تغییر و تحول در محیط­های شهری بیش از سایر مناطق است. مقالة حاضر تغییر زمانی و فضایی دو شهر ساحلی (چالوس و بابلسر) و دو شهر غیرساحلی (آمل و قائمشهر) استان مازندران را از جنبه‌های فشردگی، پیچیدگی و مرکزیت شکل شهر با به‌کارگیری سنجه­های سیمای سرزمین بررسی کرده است. روش تحقیق مقاله کمی است و نقشه­های کاربری اراضی در سه طبقه (شهر، اراضی کشاورزی و آب) به روش طبقه­بندی حداکثر احتمال از تصاویر ماهوارۀ لندست تهیه شدند. برای تحلیل تغییرات سیمای سرزمین از 12سنجه و در دو سطح طبقه و سیمای سرزمین استفاده شد. نتایج نشان داد مقدار سنجة NP برای طبقة کشاورزی چهار شهر مورد بررسی افزایش یافته، که نشان‌دهندة پدیدة خردشدگی، کاهش پیوستگی و وجود اختلال در کاربری کشاورزی است. علاوه بر این، یافته‌ها روند افزایشی تعداد لکه­ها را در دو شهر قائمشهر و بابلسر نشان داد که گویای وجود ساختار ریزدانه­ای در این دو شهر است. همچنین، کاهش سنجة ENN-MN فقط برای قائمشهر نشان‌دهندة مرکزیت بالا است. به‌طور کلی، تفاوت بارزی بین شهرهای ساحلی و غیرساحلی از جنبه‌های فشردگی و پیچیدگی مشاهده نشد.
 
 
 

کلیدواژه‌ها


. آرخی، صالح (1394). کاربرد سنجه­های سیمای سرزمین در ارزیابی روند تغییرات کاربری اراضی با استفاده از سنجش ­از دور و GIS (مطالعة موردی: منطقة بیابانی دهلران). جغرافیا و توسعه، شمارة40، صفحات 68-59.
2. بی­همتای طوسی، ندا، سفیانیان، علیرضا، و فاخران، سیما (1392). بررسی تغییرات پوشش اراضی در منطقة مرکزی اصفهان با استفاده از سنجه­های سیمای سرزمین، بوم‌شناسی­کاربردی، سال 2، شمارة 6، صفحات 87-77.
3. پوراحمد، احمد، محمدپور، صابر، منوچهری میاندوآب، ایوب، و خلیلی، احمد (1391). سنجش میزان پراکنش و فشردگی شکل شهرها با استفاده از مدل‌های کمی (مطالعة تطبیقی بین کلان‌شهرهای تهران و سیدنی). فصل‌نامة علمی-پژوهشی انجمن جغرافیای ایران، دورة جدید، سال 10، شمارة 32، صفحات 74-50.
4. جعفری، حمیدرضا، حمزه، محمد، نصیری، حسین، و رفیعی، یوسف (1390). توسعة مدل شهری مبتنی بر الگوریتم Decision Tree و داده‌کاوی به‌منظور آشکارسازی تغییرات پوشش اراضی با استفاده از تصاویر سنجندة TM و داده‌های کمکی (مطالعة موردی: بخش مرکزی شهرستان بویراحمد). مجلة علوم محیطی، دورة 8، شمارة 3، صفحات 20-1.
5. داداش‌پور، هاشم، و سالاریان، فردیس (1394). تحلیل تأثیر پراکنده­روی بر تغییر کاربری زمین در منطقة شهری ساری. پژوهش­های جغرافیای برنامه­ریزی شهری، دورة 3، شمارة 2، صفحات 163-145.
6. دژکام، سید صادق، جباریان امیری، بهمن، و درویش‌صفت، علی اصغر (1381). پایش تغییرات سیمای سرزمین با استفاده از تحلیل سینوپتیک و تصاویر ماهواره‌ای (مطالعة موردی: شهرستان رشت). محیط زیست منابع طبیعی ایران، دورة 68­­، شمارة 2، صفحات 238-225.
7. زبردست، لعبت، یاوری، احمدرضا، صالحی، اسماعیل، و مخدوم، مجید (1390). بررسی تغییرات ساختاری ناشی از جاده در پارک ملی گلستان در فاصلة سال‌های 1366 تا 1389 با استفاده از سنجه­‌های اکولوژی سیمای سرزمین. پژوهش‌هایمحیط زیست، سال 2، شمارة 4، صفحات 20-11.
8. رهنما، محمدرحیم، و روستا، مجتبی (1392) . تحلیل تغییر کاربری اراضی و چگونگی حفظ و نگهداری فضای سبز شهر جهرم در راستای توسعۀ پایدار. فصل­نامۀتحقیقاتجغرافیایی، سال 28، شمارة 2، صفحات 126-113.
9. سازمان برنامه­ریزی و بودجه (1364). مطالعات طرح آمایش سرزمین جمهوری اسلامی ایران، جلد سوم، بخش جمعیت و جوامع. تهران: دفتر برنامه­ریزی منطقه­ای.
10. سالنامة آماری استان مازندران (1382). جمعیت، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان مازندران. فصل دوم، صفحات 66-65.

11. سالنامة آماری استان مازندران (1391). سرزمین و آب و هوا وجمعیت، معاونت برنامه‌ریزی استانداری. فصل‌های اول و دوم، صفحات 132-65.

12. گومه، زینب، رنگزن، کاظم، نظری سامانی، علی اکبر، و قدوسی، جمال (1393). بررسی روند تغییرات کمی فضای سبز کلان‌شهر کرج با استفاده از داده‌های سنجش از دور و سنجه‌های سیمای سرزمین. محیط زیست طبیعی منابع طبیعی ایران، دورة 67، شمارة 3، صفحات 331-323.
13. کرمی، آرش، و جهانگیر، فقیهی (۱۳۹۰). بررسی کمی سنجه‌های سیمای سرزمین در حفاظت از الگوی کاربری اراضی پایدار (مطالعة موردی استان کهکیلویه و بویراحمد). محیط‌شناسی، صفحات 88-79.
14. مثنوی، محمدرضا (1381). توسعة پایدار و پارادایم‌های جدید توسعة شهری، شهر فشرده و شهر گسترده.  محیط‌شناسی، شمارة 31، صفحات 102-90.
15. مخدوم، مجید، درویش‌صفت، علی ­اصغر، جعفرزاده، هورفر، و مخدوم، عبدالرضا (1392). ارزیابیوبرنامه‌ریزیمحیطزیستباسامانه­هایاطلاعاتجغرافیایی.(GIS)  تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
16. مشیری، سید رحیم، و قماش‌پسند محمدتقی (1391). تحلیلی پیرامون اثرات و پیامدهای تغییر کاربری اراضی کشاورزی در روستاهای بخش مرکزی شهرستان لاهیجان در دهه ی. چشم‌انداز جغرافیایی (مطالعات انسانی)، سال 7، شمارة 21، صفحات 13-1.
17. میرزایی، محسن، ریاحی بختیاری، علیرضا، سلمان ماهینی، عبدالرسول، و غلامعلی‌فرد، مهدی (1392). بررسی تغییرات پوشش اراضی استان مازندران با استفاده از سنجه‌های سیمای سرزمین بین سال‌های 1363-1389. اکولوژی کاربردی، سال 2، شمارة 4، صفحات54-37.
                         
18- Arekhi, S., & Komaki, B. (2015) . etecting and assessing desertification using landscape metrics in GIS environment (case study: Ain-e-khosh Region, Iran). Environmental Resources Research, 3(2), 122-138.
19- Botequilha, A., & Ahren, J. (2002). Applying landscape ecological concepts and metrics in sustainable land-scape planning. Landscape and Urban Planning, 59, 65-93.
20- Burel, F., & Baudry, J. (2003). Landscape ecology concepts, methods and application. USA: Science Publishers.            
21- Deng, J. S., Wang, K., Hong, Y., & Qi, J. G. )2009 .(Spatio-temporal dynamics and evolution of land use change and landscape pattern in response to rapid urbanization. Landscape and Urban Planning, 92(3–4), 187-198.
22- Doygun, H. )2008(. Effects of urban sprawl on agricultural land: a case study of Kahramanmaras, Turkey. Environ Monit Assess, 158, 471-478.
23- Foody, G. M. (2002). Status of Land cover classification accuracy assessment.Remote Sensing of Environment, 80, 185–201.
24- Forman, R. T. T., & Godron, M. )1986) .Landscape ecology. New York: Wiley.
25- Galster, G., Hanson, R., Ratcliffe, M. R., Wolman, H., Coleman, S., & Freihage, J. )2001.( Wrestling sprawl to the ground: Defining and measuring an elusive concept . Housing Policy Debate,12(4), 681–717.
26- Green, B.) 1993.( The challenge of landscape conservation: A work plan for IUCN. EnvironmentalStrategy, 7, 11–15.
27- Herzog, F., & Lausch, A. )2001(. Supplementing land-use statistics with landscape metrics: Some methodological consideration. Environmental Monitoring and Assessment, 72(1), 37- 45.
28- Holden, E., & Norland, T. (2005). Three challenges for the compact city as a sustainable urban form: Household consumption of energy and transport in eight residential areas in the greater Oslo region. Urban Studies, 42(12), 2145–2166.
29- Huang J., Lu X. X., & Sellers J. M. A.) 2007(. A global comparative analysis of urban form, Applying spatial metrics and remote sensing. Landscape and Urban Planning, 82(4),184-197.
30- Jabareen, Y. R. (2006). Sustainable urban forms: their typologies, models, and concepts. Planning Education and Research, 26(1), 38-52.
31- Jensen, J. R. )2005(. Introductory digital image processing: A remote sensing perspective. Third ed., Prentice-Hall, Englewood Cliffs.
32- Jurgen, H. Breuste, )2008(. Structural analysis of urban landscapes for landscape management in German cities. Cambridge: Cambridge University Press.
33- Kelarestaghi, A., & Jeloudar, Z. J. )2011(. Land use/cover change and driving force analyses in parts of Northern Iran Using RS and GIS Techniques. Arabian Journal of Geosciences, 4(3-4), 401-411.
34- Lausch, A., & Herzog, F. (2002). Applicability of landscape metrics for the monitoring of landscape change: issue of scale, resolution and interpretability. Ecological Indicators, 2, 3-15.
35- Lillesand, T. M., Kiefer, R. W., & Chipman, J. W.) 2004(. Remote sensing and image interpretation, Fifth ed., New York: John Wiley & Sons.
36- Li, X., & Yeh, A.G. )2004(. Analyzing spatial restructuring of land use patterns in a fast growing region using Remote Sensing and GIS. Landscape Urban Planning, 69, 335–354.
37- McGarigal, K., & Marks B. J. )1995(. FRAGSTATS: Spatial Pattern Analysis Program for Quantifying Landscape Structure. Gen. Tech. Rep. PNW-351. US Department of Agriculture Forest Service.
38- McGarigal K., et al.,)2002(. FRAGSTATS: Spatial pattern analysis program for categorical maps. Computer software program produced by the authors at the University of Massachusetts Amherst, Available at: http://www.umass.edu/landeco/research/fragstats/fragstats.html.
39- McGarigal, K., Cushman, S. A., & Ene, E. (2012). Spatial pattern analysis program for categorical and continuous maps. Computer Software Program Produced By the Authors at the University of Massachusetts, Amherst. FRAGSTATS V4. See http://wwwumassedu/landeco/research/fragstats/fragstatshtml.
40- Newman, P. W. (2002). IS There a Roleforphysical Planner? The American Planning Association.
41- Rafeq Jabareen, Y. (2006). Sustainable urban forms: Their typologies, models, and concepts. Planning Education and Research, 26, 38-52.
42- Richards, J. A., & Jia, X. (2006). Interpretation of hyperspectral image data. Remote Sensing Digital Image Analysis: An Introduction, 359-388.
43- Schwarz, N. )2010(. Urban form revisited selecting indicators for characterising European cities. Landscape and Urban Planning, 96(1), 29-47.
44-Srivastava, S. K., & Gupta, R. D. (2003). Monitoring of changes in land use/ land cover using multi-sensor satellite Data, 6th International Conference on GIS/GPS/RS: Map India, Jan.28-31, New Delhi, 234-251.
45- UN )2007(. World urbanization prospects: The 2005 revision population database. http ://www.un.org /esa/population /publications /WUP2005/2005wup.htm.
46- Wegener, M.) 1994(. Operational urban models: state of the art. The American PlanningAssociation, 60(1), 17-29.
47- World Urbanization Prospects )2009(. Revision, population division, department of economic and social affairs. New York:The United Nations Secretariat.