بررسی رابطۀ بین تخصصی‌شدن، تنوع، رقابت صنعتی و تمرکز فضایی صنایع در شهرستان‌های ایران، در دورۀ زمانی 1375تا1390

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد گروه طراحی و برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

2 دانشیار گروه طراحی و برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، دانشگاه تریت مدرس، تهران، ایران

چکیده

اغلب تحقیقات انجام‌شده در ایران به بررسی چگونگی تخصصی‌شدن و تمرکز فضایی صنایع پرداخته‌اند و مطالعه‌ای که علاوه بر تخصصی‌شدن، تأثیر تنوع و رقابت صنعتی بر تمرکز فضایی صنایع را نیز سنجیده باشد، تا به حال صورت نگرفته است. از‌ این رو، این مقاله برای تعیین موقعیت و جایگاه شهرستان‌های مختلف کشور ایران در ساختار فضایی تولید، به بررسی تأثیر تخصصی‌شدن، تنوع نسبی و رقابت صنعتی بر تمرکز فضایی صنایع در بخش‌های مختلف صنعتی می‌پردازد. روش تحقیق مقاله کمی- تحلیلی است. داده‌های مورد نیاز برای شاخص‌های‌ اندازه‌گیری،‌ از سرشماری کارگاه‌های صنعتی با ده نفر نیرو و بیشتر، در طی سه دورۀ 1376، 1385 و1390 به دست آمده است. شاخص تخصصی‌شدن از طریق ضریب مکانی (LQ)، شاخص تنوع با روش تنوع نسبی (RDI) و شاخص رقابت از طریق روش گلیسر و همکاران به دست آمد. برای بررسی رابطۀ بین این سه شاخص و تمرکز فضایی صنایع، از روش رگرسیون وزنی جغرافیایی (GWR) استفاده شد.نتایج یافته‌ها نشان می‌دهد که در اغلب ‌صنایع بین تخصصی‌شدن و تمرکز فضایی رابطۀ مستقیم و معناداری وجود دارد و با افزایش تخصصی‌شدن، اشتغال رشد کرده است. این بیانگر تأیید نظریه‌های مطرح در جغرافیای اقتصاد نوین است که فعالیت‌های صنعتی کشور در بخش تولید، بیشتر به سمت تمرکز در مناطق خاص جغرافیایی تمایل دارد تا از این راه به خوشه‌بندی صنعتی و صرفه‌جویی‌های ناشی از تجمع دست یابد. اما برخلاف برخی نظریه‌های مطرح، بین تنوع نسبی صنایع و رقابت صنعتی بین شهرستان‌ها با تمرکز فضایی صنایع رابطۀ معناداری مشاهده نشد. توصیه می‌شود رویکرد خوشه‌ای برای تقویت فعالیت‌های صنعتی با تمرکز بر مزیت‌های مکانی ایران از سویی و تقویت الگوی چندمرکزی برای بهبود ساختار فضایی تولید از سوی دیگر، در دستور کار مقامات و سیاست‌گذاران صنعتی- منطقه‌ای قرار بگیرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


بختیاری، صادق (1381). تحلیلی مقایسه‌ای از توسعۀ صنعتی استان‌های مختلف کشور، پژوهشنامۀ بازرگانی، دورۀ 6، شمارۀ 22، 157-186.
داداش‌پور، هاشم و فتح جلالی، آرمان (1392). تحلیلی بر الگوهای تخصصی‌شدن منطقه‌ای و تمرکز فضایی صنایع در ایران، مجلۀ برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دورۀ 3، شمارۀ 11، 1-18.
داداش‌پور، هاشم و آفاق‌پور، آتوسا (1392). عقلانیت معرفتی و نظری نوین حاکم بر سازمان فضایی سیستم‌های شهری، مجلۀ مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، دورۀ 8، شمارۀ 2، 1-28.
داداش‌پور، هاشم و ساسانی، مینا (1392). نقش تمرکز جغرافیایی صنایع و تخصصی‌شدن منطقه‌ای در شکل‌دهی به ساختار فضایی ایران در طی دورۀ زمانی 1376-1390، مجلۀ جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، دورۀ 29، شمارۀ 1، 95-112.
داداش‌پور، هاشم و احمدی، فرانک (1389). رقابت‌پذیری منطقه‌ای به‌مثابه رویکردی نوین در توسعۀ منطقه‌ای، مجلۀ علمی- ترویجی راهبرد توسعه، شمارۀ 22، 49-80.
داداش‌پور، هاشم (1390). نظریه‌ها و مدل‌های نوین توسعۀ منطقه‌ای خوشه‌محور، مجلۀ اطلاعات سیاسی- اقتصادی، دورۀ جدید، سال بیست‌وششم، شمارۀ 285.
داداش‌پور، هاشم (1388). خوشه‌های صنعتی، یادگیری، نوآوری و توسعۀ منطقه‌ای، فصلنامۀ راهبرد توسعه، شمارۀ 18، 51-72.
زبردست، اسفندیار و حق‌روستا، سمیه (1393). تحلیل تطبیقی نابرابری‌های منطقه‌ای بین استان‌های هم‌جوار بررسی موردی: استان‌های همدان و مرکزی، دوفصلنامۀ دانشگاه هنر، شمارۀ 15، 113-137.
زنور، هادی و برمکی، افشین (1390). شناسایی خوشه‌های صنعتی استان تهران، فصلنامۀ اقتصاد مقداری، دورۀ 8 ، شمارۀ 1، 1-22 .
عالم تبریز، اکبر و دیگران (1392). گونه‌شناسی دیدگاه‌های عاملین توسعۀ خوشه‌های صنعتی با محوریت عوامل مؤثر بر عملکرد، چشم‌انداز مدیریت صنعتی، شمارۀ 10، 35-50.
عسگری، منصور (1388). رتبه‌بندی قدرت رقابت‌پذیری صنایع کوچک و متوسط در ایران، بررسی‌های بازرگانی، شمارۀ 38، 21-31.
عظیمی، میکائیل (1393). تمرکز منطقه‌ای و رشد کلان اقتصادی در ایران (1379 تا 1388)، دوفصلنامۀ پژوهش‌‌های اقتصادی و توسعۀ منطقه‌ای، دورۀ 21، شمارۀ 7، 1-23.
فارسیجانی، حسن و دیگران (1390). نقش خوشه‌های صنعتی بنگاه‌های تولیدی کوچک و متوسط در دستیابی به تولید در کلاس جهانی، چشم‌انداز مدیریت بازرگانی، شمارۀ 8، 47-64.
مهدی وفا، حبیب الله؛ رضویان، محمد تقی و مؤمنی، مصطفی (1388). نقش اقتصاد سیاسی در ساختار فضایی تهران و پیرامون، مجلۀ محیط شناسی، دورۀ 35، شمارۀ 51، 1-25.
مهرگان، نادر و تیموری، یونس (1391). ارزیابی تمرکز جغرافیایی استانی صنعت و عوامل مؤثر بر میزان آن در ایران، مجلۀ جغرافیا و آمایش شهری، دورۀ 2، شمارۀ 5، ۱۰۵-۱۲۰.
Alam Tabriz, A. et al. (2013). Typology of Perspectives of industrial cluster development agents, focusing on factors affecting performance, Industrial Management Perspective, (10) 35-50. (in Persian)
Almeida, R., (2006). Local Economic Structure and Growth, World Bank Research Department. Working paper.
Asgari, M. (2009). Ranking of the Competitiveness of Small and Medium Industrial in Iran, New Trading Studies, 38 21-31. (in Persian)
Azimi, M. (2014). Regional Concentration and Macroeconomic Growth in Iran (2000-2009), Two Quarterly Journal of Economic Research and Regional Development, 21(7) 1-23. (in Persian)
Bakhtiari, S. (2002). A comparative analysis of industrial development in different provinces of the country, business research journal, 6(22)157-186. (in Persian)
Barufi, A., Haddad, E., (2016). Nijkamp. P., Industrial scope of agglomeration economies in Brazil, Spatial Issue Paper, 2(56), 707-755.
Baumont, C., Ertur, C. and Gallo, J., (2004). Spatial analysis of employment and population density: the case of the agglomeration of Dijon 1999. Geographical analysis, 36(2), 146-176.
Boschma, R., Coenen, L., Frenken, K., & Truffer, B. (2017). Towards a theory of regional diversification: combining insights from Evolutionary Economic Geography and Transition Studies. Regional studies51(1), 31-45.
Burger, M.J., Meijers, E.J., (2009). Spatial structure and productivity in US metropolitan areas. Environment and planning A, 42(6), 1383-1402.
Capello, R., (2014).  Proximity and regional innovation processes: is there space for new reflections? In: Torre A, Wallet F (Eds) Regional development and proximity relations. Edward Elgar, Cheltenham, 163–194.
Coniglio, N., Lagravinese, R., Vurchio, D., (2016). Production sophisticatedness and growth: Evidence from Italian provinces before and during the crisis, 1997-2013. Cambridge Journal of Regions Economy and Society, 9(2), 1-24.
Dadashpoor, H. (2009). Industrial Clusters, Learning, Innovation and Regional Development, Development Strategy, (18) 51-72. (in Persian)
Dadashpoor, H & Ahmadi, F. (2010). Regional Competitiveness as a new Approach to Regional Development, Development Strategy, 22(1)49-80. (in Persian)
Dadashpoor, H. (2011). Theories and Models of New Development of Clustered Areas, Journal of Political-Economic Information, 25(285)285-272. (in Persian)
Dadashpoor, H., & Fathjalali, A. (2013).  Analyzing regional specialization and spatial concentration patterns of industries in Iran, regional planning journal, 3(11)1-18. (in Persian)
Dadashpoor, H., & Afaghpoor, A. (2016). The New Epistemic and Theoretical Rationality Governing the Spatial Organization of Urban Systems, Interdisciplinary Studies in the Humanities journal, 8(2)1-28. (in Persian)
Dadashpoor, H., & Sasani, M. (2018). The Role of the Geographic Concentration of Industries and ‎Regional Specialization in the Formation of Spatial structure of ‎Iran during the Period 1997 – 2011‎, Geography and Environmental planning, 29(1)95-112. (in Persian)
De vor, F., De Groot, H., Agglomeration Externalities and Localized Employment Growth: The Performance of Industrial Sites in Amsterdam. VU University Amsterdam and Tinbergen Institute.
Devereux, P. et al., (2004). The géographique distribution of production activité in the UK, Regional Science and Urban Economics, 2(34), 533– 564.
Ellison, G., and Glaser, E., (1997). Geographical concentration in U.S. manufacturing industries: a dartboard approach. Journal of Political Economy, 105(5), 889-927.
Falcioglu, P., Akgungor, S., (2008). Regional Specialization and Industrial Concentration Patterns in the Turkish Manufacturing Industry: An Assessment for the 1980–2000 Period. European Planning Studies, 16(2), 285-318.
Farsijani, Hassan et al. (2011). The Role of Industrial Clusters in Small and Medium Enterprises in Achieving World Class Production, Business Management Perspective, (8) 47-64. (in Persian)
Fritsch, M., & Kublina, S. (2018). Related variety, unrelated variety and regional growth: the role of absorptive capacity and entrepreneurship. Regional Studies52(10), 1360-1371.
Goschin, Z., 2012. Regional Specialization and Geographic Concentration of Industries in Romania. Explorations in Economic History, 49(1), 255–275.
Grillitsch, M., & Asheim, B. (2018). Place-based innovation policy for industrial diversification in regions. European Planning Studies26(8), 1638-1662.
Hansen, K., (2016).  Local labour markets and socio-economic change: evidence from Danish towns, 2008–2013, European Planning Studies (online), 24(5), 904-925.
Hassink, R., Isaksen, A., & Trippl, M. (2019). Towards a comprehensive understanding of new regional industrial path development. Regional Studies, 1-10.
 Johansson, B., & Quigley, J. M. (2004). Agglomeration and networks in spatial economics. Papers in Regional Science, 83(1), 165-176.
Krugman, P., (1991). Geography and Trade, the MIT Press.
Krugman, P., Venables, A., (1990), Integration and the competitiveness of peripheral industry, in Bliss, C., Braga de Macedo(eds.), Unity with Diversity in the European Community, Cambridge MA, Harvard Press.
Lambregts, B., (2001). Clustering of economic activities in polycentric urban regions: the case of the Randstad. Urban Studies, 38(4), 717-732.
Mahdavi Vafa, H., Razavian, M., Momeni, M. (2009). The Role of Political Economy in Spatial Structure of Tehran and Surrounding, Journal Management System, 35(51) 1-25. (in Persian)
Maslikhina, V. (2017). Spatial concentration of the manufacturing industry: Evidence from Russia. Journal of Applied Engineering Science15(4), 509-517.
Maslikhnia, V., (2018). spatial concentration of the manufacturing industry: evidence from Russia, Original Scientific Paper, 15(4), 509-517
Maurel, F., Se´dillot, B., (1999). A measure of the geographic concentration in French manufacturing industries,Regional Science and Urban Economics, 5(29), 575– 604.
Mehregan, N. & Teymoori, Y. (2011). Evaluation of Provincial Geographical Concentration of Industry and Factors Affecting Its Level in Iran, Geography and Territorial Spatial Arrangement, 2(5)105-120. (in Persian)
Porter, M. E. (1998). Clusters and the new economics of competition, 76(6), 77-90. Boston: Harvard Business Review.
Roy, C., (2012). Spatial Organization of Production in India: Contesting Themes and Conflicting Evidence, Regional Development and Planning, 1(1), 1-16.
Tran, H., (2011), Industrial Diversity and Economic Performance: A Spatial Analysis. PH. D Thesis, University of Nebraska-Lincoln.
Wen, M., (2001), Relocation and Agglomeration of Chinese Industry, Economic Research Journal, 2(1), 1-31.
Yamada, E., & Kawakami, T. (2016). Distribution of industrial growth in Nagoya Metropolitan Area, Japan: an exploratory analysis using geographical and technological proximities. Regional Studies50(11), 1876-1888.
Zebardast, E. & Haghroosta, S. (2017). Comparative Analysis of Inter-regional Disparities in Neighboring Provinces of Hamedan and Markazi, Journal of Art, (15) 113-137. (in Persian)
Zhu, H., Ding, S., (2006), Reconstruction of Industrial Location in View of Industrial Agglomeration, Chinese Geographical Science, 16(4), 294-298.
Zonooz, H. & Barmaki, H. (2012). Identification of Industrial Clusters in Tehran Province, Quarterly Journal of Quantitative Economics, 8(1)1-22. (in Persian)