واکاوی علل محتوایی ناکارآمدی برنامه‌ریزی شهری بر اساس رویکرد طرح‌های جامع (مطالعة موردی: طرح جامع نوشهر)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشکدة شهرسازی پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

طرح‌های جامع، به منزلة یکی از جریان‌های تأثیرگذار شهرسازی، می‌تواند از منظر ابعاد و حوزه‌های مختلف و مرتبط‌ـ چون نظام برنامه‌ریزی، محتوای طرح‌ها، فرایند تهیه و بررسی و تصویب، و نیز نحوة اجرا و سازمان اجرایی‌ـ مورد توجه قرار گیرد. در این میان، پژوهش حاضر به شناسایی علل ناکارآمدی طرح‌های جامع به‌ویژه از منظر ماهیت و محتوای این نوع نگرش از برنامه‌ریزی شهری می‌پردازد. به همین منظور، ضمن بررسی نظریه‌ها و دیدگاه‌های موجود در این زمینه، واکاوی مصداق‌های عینی از علل یادشده نیز هدف‌گذاری شده است. این موضوع به واسطة ارزیابی پس از اجرای برنامه در قالب سنجش میزان کارآمدی و تحقق‌پذیری طرح جامع نوشهر در محورهایی مشخص، شامل ابعاد اجتماعی و نیز ابعاد کالبدی، دنبال شده است. پیروی از رویکرد خطی و یک‌سویه، انعطاف‌ناپذیری و عدم واقع‌گرایی، برداشت منفرد و حل مشکلات در معنای عمدتاً کالبدی، ارائة جزئیات بسیار بر اساس چارچوب‌های ثابت و جامد، و همچنین عدم امکان پیش‌بینی‌های صحیح، مهم‌ترین علل محتوایی ناکارآمدی برنامه‌ریزی شهری بر اساس رویکرد طرح‌های جامع هستند. این عوامل، همان چالش‌هایی هستند که کارآمدی طرح جامع نوشهر نیز از آن‌ها رنج می‌برد. رویکرد غیرواقع‌بینانه در تعیین محدودة شهر، سیاست نادرست استفاده از فضاهای باز و افزایش تراکم در مغایرت با ماهیت اکولوژیکی و توریستی و بندرگاهی شهر، عدم تحقق اغلب کاربری‌های اراضی پیشنهادی و متعاقباً کمبود شدید فضاهای خدماتی از بارزترین مصادیق عینی ناکارآمدی طرح جامع نوشهر در سایة علل محتوایی مورد اشاره‌اند. توجه به علل ناکارآمدی و تحلیل مصداق‌های عینی، رهیافتی کلیدی است که می‌تواند محتوای طرح‌های شهری را، به‌ویژه طرح‌هایی که هم‌گام با تحول در برنامه‌ریزی شهری و جایگزینی نگرش‌های جدید تهیه می‌شوند، متمایز از نمونه‌های قدیمی کند و بیش از پیش موفق و تحقق‌پذیر سازد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


احمدیان، رضا (1379). «طرح‌های شهرسازی؛ اتلاف در مرحلة تصویب»، شهرداری‌ها، 11، صص 19 ـ 22.
پوراحمد، احمد؛ حسین حاتمی‌نژاد؛ سید ‌هادی حسینی (1385). «آسیب‌شناسی طرح‌های توسعة شهری در کشور»، پژوهش‌های جغرافیایی، 58، صص 167 ـ 180.
تشکر، زهرا (1379). «طرح‌های توسعة شهری؛ ناکارآیی در اجرا»، شهرداری‌ها، 12، صص 5 ـ 11.
حسین‌زادة دلیر، کریم؛ محمدرضا پورمحمدی؛ علی‌رضا سلطانی (1389). «بررسی عوامل مؤثر در ناکارآمدی طرح‌های جامع شهری ایران (مطالعة موردی: طرح جامع تبریز)»، جغرافیا و برنامه‌ریزی، 15(31)، صص 131 ـ 151.
حسینی دهاقانی، مهدی؛ میثم بصیرت (1396). «ارزیابی کیفیت طرح‌های جامع شهری با رویکرد تلفیقی ISM و ANP (مورد مطالعه: طرح بازنگری در طرح جامع پولادشهر)»، آمایش سرزمین، 9(2)، صص 245 ـ 274.
دیوسالار، شاپور (1380). «تأثیرپذیری ساختار فضایی‌ـ کالبدی شهر نوشهر در ارتباط با بندر»، پایان‌نامة کارشناسی‌ارشد برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، دانشکدة شهرسازی، دانشگاه تهران.
سعیدنیا، احمد (1378). «طرح‌های توسعة شهری: مشکلات و راهبردها»، شهرداری‌ها، 8، صص 12 ـ 14.
ـــــــــ (1382). «مفاهیم و محتوای طرح‌های ساختاری راهبردی»، آبادی، 39، صص 84 ـ 91.
شفیعی دستجردی، مسعود (1392). «نوسازی بافت‌های فرسوده و ضرورت تغییر نگرش در تهیه و اجرای طرح‌های جامع و تفصیلی (نمونة موردی: شهر اصفهان)»، باغ نظر، 10(24)، صص 91 ـ 104.
عباس‌زادگان، مصطفی؛ حامده رضوی (1385). «اتخاذ رویکردی نوین برای طرح‌های توسعة شهری: برنامه‌ریزی طراحی‌محور»، هنرهای زیبا، 28، صص 15 ـ 22.
قربانی، رسول؛ محمد جام‌کسری؛ ملیحه میرزابکی (1393). «ارزیابی میزان انطباق مکانی در فرایند اجرای طرح‌های جامع شهری (مطالعة موردی: طرح جامع شهر بناب)»، جغرافیا و برنامه‌ریزی، 18(49)، صص 191 ـ 216.
مزینی، منوچهر (1379). «آیا طرح‌های جامع تحقق‌پذیرند؟»، شهرداری‌ها، 13، صص 17 ـ 19.
مهدی‌زاده، جواد (1397). برنامه‌ریزی راهبردی توسعة شهری، تهران، آرمان‌شهر.
مهندسین مشاور پژوهش معماری و عمران (1383). بازنگری در طرح جامع نوشهر و ارائة پیشنهادات لازم برای تهیة طرح تفصیلی، تهران، وزارت راه و شهرسازی.
میرزایی، جهان‌بین؛ یعقوب پیوسته‌گر؛ حسین کلانتری خلیل‌آباد (1399). «ارائة مدل اکتشافی‌ـ تجربی عوامل بازدارندة تحقق‌پذیری طرح‌های جامع شهری (مطالعة موردی: کلان‌شهر شیراز)»، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، 52(4)، صص 1391 ـ 1408.
ناطقی، زهرا؛ حمیدرضا وارثی؛ شهریار رضاییان (1391). «ارزیابی میزان تحقق‌پذیری طرح هادی شهر دهاقان»، آمایش سرزمین، 4(2)، صص 97 ـ 112.
ناظمی، غلام‌رضا؛ راضیه رضازاده؛ عمیدالسلام ثقه‌الاسلامی؛‌ هادی سروری (1/1399). «بازخوانی و زمینه‌یابی ناکارایی‌های طرح‌های توسعه و عمران (جامع) شهری ایران»، مطالعات راهبردی سیاست‌گذاری عمومی، 10(36)، صص 16 ـ 38.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (2/1399). «ارزیابی کاربست الگوی طرح ‌جامع در محیط برنامه‌ریزی شهری ایران»، تحقیقات جغرافیایی، ۳۵(۴)، صص 377 ـ 386.
نوریان، فرشاد؛ پارسا ارباب (1387). «رویکردهای برنامه‌ریزی شهری در نیمة دوم قرن بیستم میلادی با تأکید بر طرح نگرش سیستمی و نظریات پیتر ‌هال»، شهرنگار، 49، صص 20 ـ 33.
نوریان، فرشاد؛ محمد شریف (1382).  نگرشی بر روند تهیة طرح‌های تفصیلی در شهرسازی، تهران، شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
نوریان، فرشاد؛ گلدیس وحیدی برجی (1394). «ارزیابی برنامه‌ریزی کاربری زمین در طرح‌های توسعة شهری بر مبنای شاخص‌های نیازسنجی و مکان‌سنجی (نمونة مورد مطالعه: شهر بجنورد)»، آمایش سرزمین، 7(1)، صص 49 ـ 69.
وزارت راه و شهرسازی (1390). مجموعه مصوبات شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران، تهران، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
هال، پیتر (1387). برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، مترجم: جلال تبریزی، تهران، شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
 
References
Abbaszadegan, M. & Razavi, H. (2007). “Adopting a New Approach to Urban Development Plans: Design-Based Planning”, Fine Arts, 28, pp. 15-22. (in Persian)
Ahmadian, R. (2000).Urban Plans; Loss in the Approval Stage”, Municipalities, 11, pp. 19-22. (in Persian)
Albrecht, J. (1986). Development, Context and Purpose of Planning, Champaign, University of Illinois Press.
Brink, B. (1986). “Critical Appraisal and the Development of Planning Theory”, Town and Regional Planning, 21, pp. 5-8.
Brown, G., Kytta, M., & Reed, P. (2022). “Using Community Surveys with Participatory Mapping to Monitor Comprehensive Plan Implementation”, Landscape and Urban Planning, 218, 104306.
Divsalar, Sh. (2001). “Influence of Spatial-Physical Structure of Nowshahr Concerning the Port”, Master’s Thesis in Urban and Regional Planning, School of Urban Planning, University of Tehran. (in Persian)
Faludi, A. (1973). A Reader in Planning Theory, Oxford: Pergamon Press.
Friedmann, J. (1993). “Toward a Non-Euclidian Mode of Planning”, Journal of the American Planning Association, 59(4), pp. 482-485.
Ghorbani, R., Jam-e-Kasra, M., & Mirzabaki, M. (2014). “Evaluation of Spatial Adaptation Ratio on Urban Comprehensive Plans Implementation Process (Case study: Bonab City)”, Geography and Planning, 18(49), pp. 191-216. (in Persian).
Hall, P. (2008). Urban and Regional Planning, Translated by Jalal Tabrizi, Tehran, Pardazesh. (in Persian)
Halla, F. (2005). “Critical Elements in Sustaining Participatory Planning: Bagamoyo Strategic Urban Development Planning Framework in Tanzania”, Habitat International, 29(1), pp. 137–161.
Hosseini Dehaghani, M. & Basirat, M. (2017). “Urban Plan Quality Evaluation Using an Integrated Approach of ISM and ANP (Case Study: Master Plan of Pooladshahr City (2012))”, Town and Country Planning, 9(2), pp. 245-274. (in Persian)
Hosseinzadeh Dalir, K., Pourmohammadi, M., & Soltani, A. (2010). “The Survey of Iran Urban Comprehensive Plan Problems (Case Study: Tabriz Comprehensive Plan)”, Geography and Planning, 15(31), pp. 131-151. (in Persian)
Jafari, E. & Hein, C. (2020). “Revisiting the Transnational Building of a Modern Planning Regime in Iran: The First Tehran Master Plan and the Interplay between Local and Foreign Planners”, Planning Perspectives, 36(3), pp. 451-474.
Khan, Sh. & Swapan, M. S. H. (2013). “From Blueprint Master Plans to Democratic Planning in South Asian Cities: Pursuing Good Governance Agenda Against Prevalent Patron–Client Networks”, Habitat International, 38, pp. 183–191.
Li, Jianwei, Li, Guoao, Li, Jingang, & Liu, Aoran (2021). “Integrating Conformance and Performance for the Evaluation of Urban Planning Implementation from a Goal-Oriented Perspective”, Environment and Planning B: Urban Analytics and City Science, pp. 1-17.
Long, Ying, Gu, Yizhen, & Han, Haoying. (2012). “Spatiotemporal Heterogeneity of Urban Planning Implementation Effectiveness: Evidence from Five Urban Master Plans of Beijing”, Landscape and Urban Planning, 108(2-4), pp. 103–111.
Mehdizadeh, J. (2018). Strategic Urban Development Planning, Tehran, Armanshahr. (in Persian)
Ministry of Roads and Urban Development (2011). Collection of Approvals of the Supreme Council of Urban Planning and Architecture of Iran, Tehran, Urban Planning and Architecture Study and Research Center. (in Persian)
Mirzayi, J., Peyvastegar, Y., & Kalantari, H. (2020). “Presenting the Exploratory-Experimental Model of Factors Inhibiting the Realization of Urban Comprehensive Plans (Case Study: Shiraz Metropolis)”, Human Geography Research, 52(4), pp. 1391-1408. (in Persian)
Mohamed, Riham S., Bakr, Ali F., & Anany, Yousry M. (2017). “New Urban Indicators for Evaluating Urban Polices in Egypt: City Capacity and Capability”, Procedia Environmental Sciences, 37, pp. 53–67.
Mozayani, M. (2000). “Are Comprehensive Plans Feasible?” Municipalities. 13, pp. 17-19. (in Persian)
Nateghi, Z., Varesi, H., & Rezaiian, S. (2012). “The Assessment of the Applicability of Guiding Plan in Dehaghan City”, Town and Country Planning, 4(7), pp. 97-112. (in Persian)
Nazemi, G., Rezazadeh, R., Saghatoleslami, A., & Sarvari, H. (2020b). “Evaluation of the Application of the Master Plan Model in Iranian Urban Planning Environment”, Geographical Researches, 35(4), pp. 377-386. (in Persian)
--------------------------------------------------------------------------. (2020a). “Review and Survey of Inefficiencies of Iran Urban Construction and Development Plans (Urban Master Plans)”, Strategic Studies of Public Policy, 10(36), pp. 16-38. (in Persian)
Nourian, F. & Arbab, P. (2008). “Approaches to Urban Planning in the Second Half of the 20th Century: Emphasis on the Systems Theory and Peter Geoffrey Hall’s Opinions”, Shahrnegar, 49, pp. 20-33. (in Persian)
Nourian, F. & Sharif, M. (2003). A View on the Process of Preparing Detailed Plans in Urban Planning, Tehran, Pardazesh. (in Persian)
Nourian, F. & Vahidi Borji, G. (2015). “Evaluation of Land Use Planning in Urban Development Plans based on Needs and Location Indicators (Case Study: Bojnourd City)”, Town and Country Planning, 7(1), pp. 49-69. (in Persian)
Pare, G. & Kitsiou S. (2016). “Methods for Literature Reviews”, In Handbook of eHealth Evaluation: An Evidence-based Approach, Edited by F. Lau and C. Kuziemsky, pp. 157-179. Victoria (BC): University of Victoria.
Pazhoohesh-E-Memari-Va-Omran Consulting Engineers Co. (2004). Reviewing the Nowshahr’s Comprehensive Plan and Presenting the Necessary Suggestions for Preparing a Detailed Plan, Tehran, Ministry of Road and Urban Development. (in Persian)
Peter, Linda L. & Yang, Yuzhen (2019). “Urban Planning Historical Review of Master Plans and the Way Towards a Sustainable City: Dar es Salaam, Tanzania”, Frontiers of Architectural Research, 8(3), pp. 359-377.
Pour-Ahmad, A., Hataminejad, H., & Hosseini, H. (2007). “The Pathology of Urban Development Projects in the Country”, Human Geography Research Quarterly, 58, pp. 167-180. (in Persian)
Ringli, H. (1997). “Plan-Making in the Zurich Region”, In Making Strategic Spatial Plans: Innovation in Europe, Edited by P. Healey, A. Khakee, A. Motte, and B. Needham, pp. 111-127. London: UCL Press.
Saeednia, A. (2000). “Urban Development Plans: Problems and Strategies”, Municipalities, 8, pp. 12-14. (in Persian)
---------------. (2003). “Concepts and Content of Strategic Structural Plans”, Abadi, 39, pp. 84-91. (in Persian)
Shafie Dastjerdy, M. (2013). “Renovation of Deteriorated Areas and the Necessity of Reorientation in Preparation and Execution of Master and Detailed Plans (Case study: Master and Detailed Plan of Isfahan City)”, Bagh-E-Nazar, 10(24), pp. 91-104. (in Persian)
Snyder, H. (2019). “Literature Review as a Research Methodology: An Overview and Guidelines”, Journal of Business Research, 104, pp. 333-339.
Tashakkor, Z. (2000). “Urban Development Plans: Inefficiency in Execution”, Municipalities, 12, pp. 5-11. (in Persian)
Tian, Li, & Shen, Tiyan (2011). “Evaluation of Plan Implementation in the Transitional China: A Case of Guangzhou City Master Plan”, Cities, 28(1), pp. 11–27.
Todes, Alison, Karam, Aly, Klug, Neil, & Malaza, Nqobile (2010). “Beyond Master Planning? New Approaches to Spatial Planning in Ekurhuleni, South Africa”, Habitat International, 34(4), pp. 414-420.
United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat) (2009). Planning Sustainable Cities: Policy Directions, Nairobi: United Nations Human Settlements Programme (UN-Habitat).
Van Wee, B. & Banister, D. (2016). “How to Write a Literature Review Paper?”, Transport Reviews, 36(2), pp. 278-288.
Yin, Robert K. (2003). Case Study Research: Design and Methods, London, Sage.