عوامل نهادی تغییرات کاربری اراضی در شرق استان مازندران (مورد مطالعه: دهستان کلیجان رستاق علیا، شهرستان ساری)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

گروه جغرافیای انسانی، دانشکدة علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

10.22059/jtcp.2024.382762.670470

چکیده

تغییرات گستردة کاربری اراضی در چند دهة اخیر به یکی از چالش‌های کلیدی پایداری سرزمین در نواحی شمالی کشور به‌ویژه در استان مازندران تبدیل شده است. در تحقیقات، اهمیت عوامل نهادی در تحولات کاربری اراضی کمتر مورد توجه و بررسی قرار گرفته است. مطالعة حاضر با بهره‌گیری از روش‌شناسی کیو به بررسی نقش عوامل نهادی در تغییر کاربری اراضی در دهستان کلیجان رستاق علیای شهرستان ساری پرداخته است. بدین منظور ابتدا فضای گفتمان مجموعه عوامل نهادی تأثیرگذار از مبانی نظری و پیشینة تحقیق استخراج و در چهار گروه اصلی مقررات قانونی، سیاست‌ها، آداب و رسوم، و هنجارهای اجتماعی‌ـ فرهنگی دسته‌بندی شدند. در نهایت 35 گزارة کلیدی استخراج و توسط 30 نفر از ذی‌نفعان محلی با استفاده از جدول کیو اولویت‌بندی شد. جامعة نمونه از دهیاران و شورای روستا، بخشداری، شهرداری، و شاغلان صنایع چوب و کاغذ مازندران به روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شد. در ادامه داده‌های جمع‌آوری‌شده با استفاده از نرم‌افزار KADE مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. یافته‌های تحقیق نشان داد ضعف نهادهای محلی در مالکیت اراضی، ضعف در اجرای قوانین جلوگیری از تغییر کاربری اراضی، ضعف در مدیریت کاربری اراضی، و ضعف در پاسخگویی و هماهنگی بین دستگاه‌های مرتبط به ترتیب مهم‌ترین دیدگاه‌های مرتبط با عوامل نهادی مؤثر در تغییرات کاربری اراضی دهستان کلیجان رستاق علیای شهرستان ساری است. مبتنی بر یافته‌های تحقیق تقویت نظام حکمروایی کاربری اراضی از طریق ایجاد و تقویت میزان پاسخگویی و شفافیت دستگاه‌های اجرایی و ارتقای جایگاه نهادها و کنشگران محلی در مدیریت و نظارت بر کاربری اراضی پیشنهاد می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آقانظری، حسن (1395). تبیین چیستی نهاد و استلزامات آن در علوم اجتماعی. روششناسی علوم انسانی، ش 86، 143 ـ 157.
بادآهنگ گله‌بچه، احمد؛ عابدی سروستانی، احمد و محبوبی، محمدرضا (1397). بررسی نگرش روستاییان حاشیة جنگل نسبت به تغییر کاربری اراضی جنگلی. مدیریت اراضی، ش 2، 143 ـ 152.
براتی، علی‌اکبر؛ اسدی، علی؛ کلانتری، خلیل؛ آزادی، حسین و مأموریان، محسن (1395). تحلیل آثار تغییر کاربری اراضی کشاورزی از دیدگاه کارشناسان سازمان امور اراضی کشاورزی در ایران. تحقیقات اقتصاد و توسعة کشاورزی ایران، ش 4، 639 ـ 650.
جلالی نائینی، سید احمدرضا و غفاری، مجتبی (1394). نقش نهادها در نابرابری. برنامهریزی و بودجه، ش 3، 145 ـ 163.
حسن‌نیا، مهرداد؛ نظری، بیژن و ستوده‌نیا، عباس (1402). تحلیل دیدگاه و عوامل اجتماعی مؤثر در پیاده‌سازی الگوی کشت بهره‌وری‌محور با استفاده از روش‌شناسی کیو (مطالعة موردی: شبکة آبیاری دشت قزوین). تحقیقات آب و خاک ایران، د 54، ش 3، 473 ـ 495.
داداش‌پور، هاشم و سالاریان، فردیس (1394). تحلیل تأثیر پراکنده‌رویی بر تغییر کاربری زمین در منطقة شهری ساری. پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، ش 3، 145 ـ 163.
رحمتی، مریم و رادفر، رضا (1399). شناسایی الگوی‌های ذهنی هم‌آفرینی صنعت گردشگری، کاربرد روش‌شناسی کیو. مطالعات مدیریت گردشگری، ش 52، 209 ـ 234.
سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور(1399). مطالعات تهیه نقشه پوشش گیاهی کشور در سال 1399، www.frw.ir
مدیریت امور اراضی استان مازندران(1402)، گزارش داخلی تغییرات کاربری اراضی استان مازنداران در سال 1402، 
سبحانی‌پژوه، پروانه و اسماعیل‌زاده، حسن (1400). ارزیابی و تحلیل روند تغییرات کاربری اراضی در مناطق تحت حفاظت (مطالعة موردی: پارک ملی لار). سنجش از دور و GIS ایران، ش 2، 75 ـ 92.
سعدی، حشمت‌الله و عواطفی‌اکمل، فرشته (1397). عوامل مؤثر بر تغییرات کاربری اراضی کشاورزی در روستاهای شهرستان همدان. اقتصاد فضا و توسعة روستایی، ش 2، 221 ـ 225.
شمس‌پویا، محمدکاظم؛ توکلی‌نیا، جمیله؛ صرافی، مظفر و فنی، زهره (1396). تحلیلی بر برنامه‌های توسعه و سیاست‌های زمین شهری با تأکید بر رویکرد حکمروایی خوب زمین (موردپژوهی: کلان‌شهر تهران). اطلاعات جغرافیایی، ش 104، 57 ـ 76.
صادقی میان‌رودی، مسعود؛ معزی، عبدالدمیر؛ غلامی، علی؛ بابائی‌نژاد، تیمور و پناه‌پور، ابراهیم (1400). تأثیر تغییر کاربری اراضی بر ویژگی‌های فیزیکی و عناصر غذایی خاک در منطقة شمال. نشریة مهندسی‌ـ زراعی (مجلة علمی کشاورزی)، ش 4، 381 ـ 397.
صادقی‌زادة قوی‌فکر، سارا؛ طهماسبی، اصغر و عزیزپور، فرهاد (1403). تحلیل شبکة کنشگران کلیدی تغییر کاربری اراضی در مناطق روستایی (مورد مطالعه: بخش مرکزی شهرستان شهریار). تحقیقات کاربری علوم جغرافیایی، ش 73، 93 ـ 114.
صدیقی، صابر؛ دربان‌آستانه، علی‌رضا و رضوانی، محمدرضا (1396). بررسی عوامل کالبدی و سیاسی‌ـ حقوقی تغییرات کاربری اراضی در شهرستان محمودآباد. برنامه‌ریزی فضایی (جغرافیا)، ش 2، 39 ـ 58.
صی‌محمدی، سمیره؛ توکلی، محسن؛ زرافشانی، کیومرث؛ مهدی‌زاده، حسین. امیری، فرزاد (1400). بررسی روند تغییرات کاربری اراضی در حوزة آبخیز دشت ماهی‌دشت با استفاده از تصاویر سنجش از دور. پایداری، توسعه، و محیط زیست، ش 2، 53 ـ 70.
فعال‌جلالی، امین و قاسمی، مریم (1401). شناسایی عوامل مؤثر بر تغییر غیر مجاز کاربری اراضی کشاورزی در شهرستان بینالود. جغرافیا و توسعة ناحیهای، ش 2، 1 ـ 26. Doi:10.22067/jgrd.2022.47286.0
لاله‌پور، منیژه (1396). تحلیلی بر ظرفیت نهادی‌ـ مدیریتی فضاهای شهری در ارتباط با مشارکت شهروندان در ادارة شهرها (مطالعة موردی: منطقة 8 شهرستان تبریز). جغرافیا و توسعه، ش 49، 59 ـ 80.
لطیفی، غلام‌رضا؛ عظیمی، میترا و دهقانی، سارا (1399). شناسایی عوامل نهادی رسمی تغییر کاربری اراضی مجموعة شهری تهران در دو دهة اخیر. مدیریت شهری و روستایی، ش 61، 27 ـ 44.
Agha-Nazari, H. (2015). Explaining the Nature of the Institution and Its Requirements in Social Sciences. Scientific-Research Qquarterly Journal of Methodology of Human Sciences, No. 86, 143-157. (in Persian)
Ariti, A. T., Van Vliet, J., & Verburg, P. H. (2019). The role of institutional actors and their interactions in the land use policy making process in Ethiopia. Journal of environmental management, 237, 235-246.
Badahang Gale-Bache, A., Abedi Sarvestani, A., & Mahboobi, M. R. (2019). Survey of Attitudes among Forest Neighboring Rural Communities toward Forest Land Use Change A Case Study of Golestan Province. Land Management Journal, 6(2), 143-151. doi:10.22092/lmj.2019.118334. (in Persian)
Barati, A. A., Asadi, A., Kalantari, K., Azadi, H., & Mamoorian, M. (2014). Analyzing the impacts of agricultural land use change according to the experts opinion of agricultural land organization in Iran. Iranian Journal of Agricultural Economics and Development Research, 45(4), 639-650. doi:10.22059/ijaedr.2014.53838. (in Persian).   
Berchoux, T., Hutton, C. W., Hensengerth, O., Voepel, H. E., Tri, V. P., Vu, P. T.,   Darby, S. E. (2023). Effect of planning policies on land use dynamics and livelihood opportunities under global environmental change: Evidence from the Mekong Delta. Land Use Policy, 131, 106752.
Briassoulis, H. (2020). Analysis of land use change: theoretical and modeling approaches.
Dadashpoor, H. & Salarian, F. (2015). Analysis of the Impacts of Urban Sprawl on Land Use Changes in Sari City. Geographical Urban Planning Research (GUPR), 3(2), 145-163. doi:10.22059/jurbangeo.2015.55346. (in Persian)
Edita, A. & Dalia, P. (2022). Challenges and problems of agricultural land use changes in Lithuania according to territorial planning documents: Case of Vilnius district municipality. Land Use Policy, 117, 106125.
Gebeyehu, A. K., Snelder, D., & Sonneveld, B. (2023). Land use-land cover dynamics, and local perceptions of change drivers among Nyangatom agro-pastoralists, Southwest Ethiopia. Land Use Policy, 131, 106745.
Hassannia, M., Nazari, B., & Sotoodehnia, A. (2023). Analysis of perspectives and effective social factors in the Implementation of Productivity-oriented Cropping Pattern with using Q methodology (Case study: Qazvin Plain Irrigation Network). Iranian Journal of Soil and Water Research, 54(3), 473-495. (in Persian)
Jalali-Naini, S. A. R. & Ghafari, M. (2015). The Role of Institutions in Inequality. Planning and Budgeting, 20(3), 145-163. (in Persian)
Latifi, GH., Azimi, M., & Dehghani, S. (2020). Formal Institutional Factors Influencing Land Use Changes in the Tehran Metropolitan Area Over the Past Two Dacades. Uarban Managment, 61, 27-44. (in Persian)
Lalehpour, M. (2017). An analysis on Management - Institutional Capacity of Urban Spaces in Relation with Participation of Citizens in the Management of Cities (Case Study: District No. 8 of Tabriz). Geography and Development, 15(49), 59-80. doi:10.22111/gdij.2017.3451. (in Persian)
Maruna, M., Crnčević, T., & Milojević, M. P. (2019). The institutional structure of land use planning for urban forest protection in the post-socialist transition environment: Serbian experiences. Forests, 10(7), 560.
Natural Resources & Watershed Management Organization. www.frw.ir. (in Persian)
Paudel, G. S. & Thapa, G. B. (2004). Impact of social, institutional and ecological factors on land management practices in mountain watersheds of Nepal. Applied geography, 24(1), 35-55.
Prishchepov, A. V., Radeloff, V. C., Baumann, M., Kuemmerle, T., & Müller, D. (2012). Effects of institutional changes on land use: agricultural land abandonment during the transition from state-command to market-driven economies in post-Soviet Eastern Europe. Environmental Research Letters, 7(2), 024021.
Rahmaty, M. & Radfar, R. (2020). Identifying the Mental Models of Co-creation Tourism industry: Using Q Methodology. Tourism Management Studies, 15(52), 209-234. doi:10.22054/tms.2021.47996.2236. (in Persian)
Saadi, H. & Awatifi, A. (2018). The Factors affecting agricultural land use change in the villages of Hamadan County. Space Economy & Rural Development, No. 4, Serial No. 2, 211-226. (in Persian)
Sadeghizadeh ghavi fekr, S., Tahmasebi, A., & Azizpour, F. (2024). Rural land-use change key stakeholders network analysis in Shahriyar county, Iran. Journal of Applied Research in Geographical Sciences, 24(73), 93-114. doi:10.61186/jgs.24.73.93. (in Persian)
Sadeghi Mianrodi, M., Moezi, A., Gholami, A., Babaei-nejad, T., & Panahpur, E. (2022). Effects of land-use change on soil physical characteristics and nutrients in northern Khuzestan. Agricultural Engineering, 44(4), 381-397. doi:10.22055/agen.2022.39468.1622. (in Persian)
Sedighi, S., Darban Astane, A., & Rezvani, M. R. (2018). An Investigation of the physical and political Factors Affecting land Use Changing of Mahmoudabad Town. Spatial Planning, 7(2), 39-58. doi:10.22108/sppl.2018.81442.0. (in Persian)
Shams pouya, M.K., Tavakolinia, J., Sarrafi, M., & Fanni, Z. (2018). An analysis on the development plans and urban land policies in Tehran metropolis with emphasis on good land governance approach. Scientific- Research Quarterly of Geographical Data (SEPEHR), 26(104), 57-76. doi:10.22131/sepehr.2018.30518. (in Persian)
Sobhani, P. & Esmaeilzadeh, H. (2021). Evaluation and Analysis of Land Use Change Trends in Protected Areas (Case Study: Lar National Park). Iranian Journal of Remote Sensing & GIS, 13(2), 75-92. doi:10.52547/gisj.13.2.75. (in Persian)
Sey-Mohammadi, S., Tavakoli, K., Mahdizadeh, H., & Amiri, F. (2021). Investigation of the process of land use change in Mahidasht plain watershed using Remote Sensing images. Sustainability, Development, & Environment, 2, 53-70. (in Persian)
Zhou, Y., Li, X., & Liu, Y. (2020). Land use change and driving factors in rural China during the period 1995-2015. Land Use Policy, 99, 10504.