بررسی و تحلیل اثرات کاهش سطح آب دریاچۀ ارومیه بر سطوح توسعۀ شهرستان‌های پیرامون

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

2 استاد گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

3 دانشیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری ، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

4 پژوهشگر دورۀ پست دکتری رشتۀ آینده‌پژوهی، دانشکدۀ مدیریت، دانشگاه تهران، ایران

چکیده

بحث تغییرات محیطی در حال حاضر به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های فراروی جامعۀ جهانی مطرح است و یکی از گسترده‌ترین مباحث علمی، اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی در سطوح مختلف جهان را به خود اختصاص داده است. وقوع خشک‌سالی‌های شدید و مستمر، در دوره‌های زمانی مختلف، بسیاری از نقاط کرۀ زمین را تهدید می‌کند و باعث تحولات سریع و عمیقی در سطوح توسعۀ اقتصادی و اجتماعی بوده است و منطقۀ خاورمیانه و ایران، از این قاعده مستثنا نیست. خشک‌شدن منابع آبی ازجمله دریاچه‌ها از نمودهای بارز این تغییرات است که همواره مشکلاتی برای سکونتگاه‌های اطراف خود به همراه داشته است. هدف از تحقیق حاضر، بررسی وضعیت شاخص‌های توسعه در شهرستان‌های 22گانۀ واقع در حوضۀ آبریز دریاچۀ ارومیه است. که در چند دهۀ اخیر با کاهش سطح آب و خشکی مواجه است. نوع تحقیق کاربردی و روش آن توصیفی‌تحلیلی است. داده‌ها و اطلاعات نیز از منابع و اسناد سازمان آمار و سرشماری‌های سال‌های 85 و 95 جمع‌آوری شده است. برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها و اطلاعات نیز از روش ویکور و شاخص خودهم‌بستگی فضایی موران در نرم‌افزار Arc Gis استفاده شده است. نتایج حاصل از محاسبات آماری نشان می‌دهد سطوح توسعه طی ده سال اخیر در حوضه، تغییرات بارزی داشته است و به‌مرور از الگوی توزیع پراکنده در سال 85 با توجه به سیاست‌های توسعه به توزیع خوشه‌ای در سال 95  تبدیل شده است. همچنین نرخ اشتغال کاهش و نرخ بیکاری افزایش یافته است. با مقایسۀ آمار می‌توان اثرات منفی کاهش سطح آب دریاچه را طی ده سال اخیر در شهرستان‌های حوضۀ آبریز به‌وضوح مشاهده کرد و کاهش تدریجی سطح آب دریاچه و به دنبال آن، کاهش میزان اشتغال و افزایش نرخ بیکاری دلیل اصلی عدم تعادل توسعه در منطقه است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آشتاب، عاطفه و شریف‌زاده، مریم (1395). آسیب‌پذیری معیشت کشاورزان بر اثر پدیدۀ خشک‌سالی (مورد مطالعه: شهرستان هیرمند)، نشریۀ علوم ترویج کشاورزی ایران، 13(1)، ۸۷-۷۵.
پوراصغر سنگاچین، فرزام (1391). سنجش سطح توسعه‌یافتگی استان‌های کشور ایران با رویکرد تحلیل عاملی، آمایش سرزمین، 4(7)، ۲۶-۵.
پورمحمدی، محمدرضا و زالی، نادر (1383). توسعۀ انسانی، چالش و چشم‌اندازها (با نگاهی تحلیلی به شاخص‌های توسعۀ انسانی در ایران)، مجلة علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه تبریز، 10(15) ۵۲-۴۴.
تقوایی، مسعود و صالحی، مریم (1392). سنجش سطوح توسعه‌یافتگی شهرستان‌های استان همدان (با تأکید بر رویکرد تحلیل منطقه‌ای)،  فصلنامۀ برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 3(11)، پاییز 1392،  30-19.
تقی‌لو، علی‌اکبر؛ آفتاب، احمد و خسروبیگی، رضا (1394). تحلیل سطح توسعه‌یافتگی سکونتگاه‌های روستایی در حوضۀ آبریز دریاچۀ ارومیه، مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 10(33)، ۲۸-۱۳.
جباری، حبیب (1392). فضا و برنامه‌ریزی، تأملی بر مفهوم برنامه‌ریزی فضایی، گزارش پژوهشی، معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس‌جمهور.
چراغی، مهدی (1390). تبیین اثرات پرداخت اعتبارات خرد بانکی جهت دستیابی به توسعۀ روستایی (مطالعۀ موردی: دهستان غنی بیگلو)، پایان‌نامۀ دورۀ کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه زنجان، به راهنمایی دکتر بهروز محمدی یگانه.
حقی، صالح؛ خاتون‌آبادی، سید احمد و ابراهیمی، محمدصادق (1395). تأثیر روند خشک‌شدن دریاچۀ ارومیه بر وضعیت اقتصادی مناطق روستایی اطراف از دیدگاه خانوارهای روستایی در دهستان بکشلوچای، شهرستان ارومیه،  فصلنامۀ راهبردهای توسعۀ روستایی، 3 (3) ۳۰۲-۲۸۷.
حکمت‌نیا، حسن و موسوی، میرنجف (1385). کاربرد مدل در جغرافیا با تأکید بر برنامه‌ریزی شهری و ناحیه‌ای. تهران: علم نوین.
حیدری ساربان، وکیل و مجنونی توتخانه، علی (1395). نقش تنوع معیشتی در تاب‌آوری خانوارهای روستایی پیرامون دریاچۀ ارومیه در برابر خشک‌سالی، نشریۀ تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 3(4) ۷۰-۴۹.
داداش‌پور، هاشم؛ علیزاده، بهرام و رستمی، فرامرز (1392). بررسی و ارزیابی پروژۀ میان‌گذر دریاچۀ ارومیه از دیدگاه توسعۀ پایدار منطقه‌ای، پژوهش‌های محیط زیست، 4(8)، ۳۶-۲۵.
رضوانی، محمدرضا (1383). سنجش و تحلیل سطوح توسعه‌یافتگی نواحی روستایی در شهرستان سنندج، فصلنامۀ جغرافیا و توسعۀ ناحیه‌ای، شمارۀ 3،  164-149.
سلیمی ترکمانی، حجت (1390). بررسی مشکل زیست‌محیطی دریاچۀ ارومیه از منظر حقوق بین‌الملل محیط زیست، فصلنامۀ راهبرد، ۲۰ (۵۸)، ۱۷۸.
عبدالله‌زاده، غلامحسین؛ شریف‌زاده، ابوالقاسم (1391). سطح‌بندی توسعۀ منطقه‌ای در ایران (کاربرد رهیافت شاخص ترکیبی)، مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه‌ای، 4(13). ۶۲-۴۱.
علیزاده، عمران و پیشگاهی‌فرد، زهرا (1390). امنیت زیست‌محیطی و تحول مفهوم امنیت در قرن 21، نشریۀ چشم‌انداز جغرافیایی (مطالعات انسانی)، 6(14)، ۱۱۹-۱۰۷.
فنی، زهره (1382)، شهرهای کوچک رویکردی دیگر در توسعۀ منطقه‌ای، تهران: سازمان شهرداری‌های کشور.
قنبری، ابوالفضل (1396). بررسی رابطۀ توسعه‌یافتگی و پتانسیل‌های جغرافیایی در استان‌های ایران، فصلنامۀ مطالعات راهبردی، 20(78)، ۳۸-۷.
کشاورزی، مرضیه و کرمی، عزت‌الله (1387). سازه‌های اثرگذار بر مدیریت خشک‌سالی کشاورزان و پیامدهای آن: کاربرد معادلات ساختاری، علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، 12(43)، 283-۲۶۷.
نظریان، اصغر (1388). پویایی نظام شهری ایران. تهران: مبتکران.
نظم‌فر، حسین؛ محمدی حمیدی، سمیه و اکبری، مجید (1397). بررسی نابرابری‌های توسعه در استان‌های کشور در راستای تحقق توسعۀ پایدار، مجلس و راهبرد، 25(94)، 340-۲۹۷.
هاردی، جان (1391). تغییر اقلیم علل، اثرات و راه‌حل‌ها، چاپ دوم 1391، مترجمان: لیلی خزانه‌داری و همکاران، تهران: انتشارات پژوهشکدۀ امیرکبیر.
References
Abdollahzadeh, Gh. & Sharifizadeh, A. (2012), Regional Development Leveling in Iran (Application of the Combined Indicator Approach). Journal of Urban and Regional Studies and Research, 4 (13). 41-62. (in Persian)
Alizadeh, A. & Pishgahifard, Z. (2011). Environmental Security and the Concept of Security in the 21st Century. Journal of Geographical Perspectives (Human Studies), 6 (14), Spring 2011, 107-119. (in Persian)
Ashtab, A.& Sharifizadeh, M. (2017). Farmers’ Livelihood Vulnerability Caused by Drought: The Case of Hirmand County. Journal of Iranian agricultural extension and education journal, 13(1), summer and autumn, 75-88. (in Persian)
Cheraghi, M. (2011), Explaining the Impacts of Paying Micro-Bank Credits for Achieving Rural Development Case Study: Ghani Bigloo Village. Unpublished master’s Thesis, University of Zanjan, (2011). (in Persian)
Dadashpour, H., Alizadeh, B. and Rostami, F. (2013). Investigation and Evaluation of the Urmia Lake Crossing Project from a Sustainable Regional Development Perspective.Journal of Environmental Research, 4 (8), 36- 25. (in Persian)
Dwi Susanto, M.Si. A.k., CA., Djuminah, M.Si., AK. (2015) The Usefulness of Local Government Financial Statements for Regional Development Planning Process (An Empirical Study Against the Head of the District Development Planning Agencies in Java and Madura). 2nd Global Conference on Business and Social Science-2015, GCBSS-2015, 17-18 September 2015, Bali, Indonesia.
Fanni, Z. (2003). Small Towns another Approach to Regional Development. Tehran, Municipalities Organization of Iran press. (in Persian)
Gasper, R.,  Blohm, A. and Ruth, M.(2010) Social and economic impacts of climate change on the urban environment. Journal of Current Opinion in Environmental Sustainability, 3(3), 150-157.
Ghanbari, A. (2016). Investigating the Relationship between Development and Geographical Potentials in Iranian Provinces. Journal of Strategic Studies Quarterly, 20 (78), 7-38. (in Persian)
Goletsis, Y. & Chletsos, M. (2011). Measurement of development and regional disparities in Greek periphery: A multivariate approach. Journal of Socio-Economic Planning Sciences, 45 (2011), 174-183.
Gupta, K.S. & Gupta, M. (2003). The woes of women in drought: Social, environmental and economic impacts. Journal of Women & Environment,60(61), 12-14.https://doi.org/10.1002/ajs4.52
Haghi, S., Khatounabadi, S.M., and Ebrahimi, M.S. (2016). The Impact of Lake Urmia Drying Process on Economic Situation of Rural Areas from the Viewpoint of Rural Households in Bekshluei Village of Urmia City. Journal of Rural Development Strategies ,3(3), 278-302. (in Persian)
Haigh, R. & Amartunga, D. (2010). An integrative review of the built environment discipline’s role in the development of society’s resilience to disasters. Journal of International Disaster Resilience in the Built Environment, 1 (1), pp. 11-24.
Hardy, J. (2012). Climate Change Causes, Effects and Solutions. Amir Kabir Research Institute press, Second Edition 2012. (in Persian).
Heidari Sareban, V. & Majnuni Tutkhaneh, A.  (2016). The Role of Livelihood Diversity in Raising Rural Households Around Lake Urmia Against Drought. Journal of Spatial Analysis of Environmental Hazards, 3 (4), 49-70. (in Persian)
Hekmatnia, H.& Mousavi, M.N. (2006). Model Application in Geography with Emphasis on Urban and Regional Planning. Tehran Modern Science press. (in Persian)
IPCC (2007). Working Group, I Report: The Physical Science Basis. Available: http://www.ipcc.ch/ ipccreports/ar4-wg1.htm.
Jabbari, H. (2013). Space and Planning, Reflecting on the Concept of Spatial Planning.Research Report, Vice President of Strategic Planning and Supervision. (in Persian)
Keshavarzi, M. and Karami, A. (2008). Structures Affecting Drought Management and its Consequences: Application of Structural Equations. Journal ofAgricultural Science and Technology, 12(53). (in Persian)
NASA Report (2013. (Annual Sustainability Report 2013, www.nasa.gov.
Nazarian, A. (2009). The Dynamics of the Urban System of Iran. Mobtakeran press, Tehran. (in Persian)
Nazmfar, H., Mohammadi Hamidi, S. and Akbari, M. (2018). The Inequality of Development in the Provinces in Order to Achieve Sustainable Development. Journal of Majlis & Rahbord, 25(94), 297-340. (in Persian)
Opricovic, S., & Tzeng, G.-H. (2004). Compromise Solution by MCDM methods: A Comparative analysis of VIKOR and TOPSIS. Journal of European Journal of operational Research, 156, 445-455.
Portnov, B.A., Paz, S. (2008). Climate Change and Urbanization in Arid Regions.Journal of Annals of Arid Zone, 47(3&4), 1-15.
Pour Asgharsangachin, F. (2012). Measuring the Level of Development of Iranian Provinces by Factor Analysis Approach. Journal ofTown and country Planning, 4 (7), 26-25.(in Persian)
Pourmohammadi, M.R. & Zali, N. (2004).Human Development, Challenges and Prospects (with an Analytical Look at Human Development Indicators in Iran). Journal of Humanities and Social Sciences, University of Tabriz, 10 (15) ,44-52. (in Persian)
Rezvani, M.R. (2004). Measuring and Analyzing the Development Levels of Rural Areas in Sanandaj City. Journal of Geography and Regional Development, 3(1), Fall and Winter 2004, 164-149. (in Persian)
Salimi Torkomani, H. (2011). Investigating the Environmental Problem of Lake Urmia from the Perspective of International Environmental Law. Journal of Strategy, 58 (1), 177-202. (in Persian)
Tagilo, A., Aftab, A. and Khosrobeigi, R. (2015). Analysis of Development Level of Rural Settlements in Urmia Lake Basin,Journal of Human Settlements Planning Studies, 10 (33), 13-28. (in Persian)
Tagvaei, M.& Salehi, M. (2013). Measuring the Development Levels of Hamadan Provincial Cities (with Emphasis on Regional-Analysis Approach). Journal of Regional Planning, 3 (11), Fall 2013, 19-30. (in Persian)
The Ministry of Domestic Affair of the Indonesian Government. (2010). The Procedure of making, controlling, and evaluating the implementation of the regional development plan. The Rule of Minister of Domestic Affair No: 54.
Wamsler, C., Brink, E. and Rivera, C. (2013). Planning for climate change in urban areas: from theory to practice. Journal of Cleaner Production, 50(3), 68-81
Wisner, B., Blaikie., Cannon, T. and Davis, I. (2003). AT RISK: Natural hazards, people’s vulnerability and disasters, Second edition, Routledge.
Zeleňáková, M., Purcz, P., Hlavatá, H. and Blišťan, P. (2015). Climate change in urban versus rural areas. 13th Computer Control for Water Industry Conference, CCWI 2015. December 2015.