توان‌‌سنجی کاربری کشاورزی اراضی ملی با رویکرد آمایش سرزمین (مطالعۀ موردی: حوضۀ چالانچولان در شرق استان لرستان)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه جغرافیا، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران

2 دکتر، گروه جغرافیای طبیعی، دانشکدة جغرافیای دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

با توجه به اهمیت روزافزون مسائل زیست‌محیطی و افزایش دخالت بشر در محیط‌های طبیعی، لازم است با به‌کارگیری رویکرد آمایش و توسعة پایدار، در جهت حفظ منابع طبیعی کوشید و هم‌سو با سرزمین و توان تولیدی آن حرکت کرد. توپوگرافی ناهموار استان لرستان سبب شده بخش زیادی از اراضی، به دلیل شیب تند و جلوگیری از تخریب منابع طبیعی، به عنوان اراضی ملی شناخته شوند. اما برخی فعالیت‌ها، مانند کشاورزی و صنعت و گردشگری و ...، با شرایط و ضوابط خاص در آن‌ها امکان‌پذیر است. با توجه به وابستگی اقتصاد منطقه به کشاورزی و افزایش بی‌کاری، می‌توان با رویکرد آمایش سرزمین و بر اساس  توان‌‌های محیطی فعالیت‌های کشاورزی را در این اراضی توسعه داد. در این تحقیق، با ماهیت کاربردی، هدف‌ْ تعیین توان اراضی ملی حوضة چالانچولان در شرق استان لرستان جهت توسعة فعالیت‌های کشاورزی بود و از ابزار و داده‌هایی مانند نقشه‌های توپوگرافی و زمین‌شناسی و داده‌های اقلیمی و خاک‌شناسی و هیدرولوژی و نرم‌افزار Arc GIS جهت تعیین اراضی ملی دارای توانایی کشاورزی بر اساس دستورالعمل‌ها و استانداردهای سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور، با در نظر گرفتن شرایط محلی، استفاده شد؛ طوری که ابتدا واحدهای اراضی (ژئومورفولوژی) تهیه و سپس کاربری‌های مجاز در هر یک از واحدهای همگن زیست‌محیطی تعیین شد. در ادامه از متغیرهای مختلف جهت شایستگی اراضی ملی برای کاربری‌های کشاورزی استفاده شد. یافته‌های تحقیق نشان داد اراضی ملی محدودة مورد مطالعه برای زراعت دیم در مقایسه با زراعت آبی و باغ‌داری مناسب‌ترند که دلیل آن خاک‌زایی ضعیف ناشی از ویژگی‌های زمین‌شناسی منطقه و منابع آبی محدود است. نتایج تحقیق بیانگر آن است که اراضی واقع در دشت‌ها و رسوبات آبرفتی برای کشاورزی آبی و باغ‌داری و دشت‌سرها برای کشت دیم مناسب‌ترند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


امیدی‌پور، مرتضی؛ نجمه نیسانی سامانی؛ آرا تومانیان؛ حسن‌علی فرجی سبک‌بار (1396). «کاربرد مدل لوسیس (LUCIS) در مدل‌سازی تعارض تناسب اراضی با رویکرد آمایش سرزمین (مورد مطالعه: استان کهگیلویه و بویراحمد)». آمایش سرزمین، د 9، ش 2، صص 219 ـ 243.
بابایی، علی‌رضا؛ مجید اونق (1385). «ارزیابی توان توسعه و آمایش حوضة آبخیز پشتکوه»، علوم کشاورزی و منابع طبیعی، د 13، ش 1، صص 127 ـ 137.
بزم‌آرابلشتی، مژگان (1394). «تعیین ظرفیت برد گردشگری چشم‌اندازهای محیطی (منطقة حفاظت‌شدة خاییز)»، پایان‌نامة کارشناسی‌ارشد، دانشگاه خاتم‌الانبیا، بهبهان.
بیات، باقر؛ علی‌اکبر متکان؛ بیژن رحمانی؛ بهناز عربی (1390). «برنامه‌ریزی جامع کاربری اراضی و آمایش سرزمین در حوضه‌های آبریز شهری با استفاده از GIS (مطالعة موردی: حوضة آبریز ماهی‌دشت)»، آمایش محیط، د 4، ش 13، صص 119 ـ 135.
پورخباز، حمیدرضا؛ حسین اقدر؛ فاطمه محمدیاری؛ سعیده جوانمردی (1394). «ارزیابی تناسب اراضی برای تعیین کاربری کشاورزی با مدل‌های تصمیم‌گیری چندمعیارۀ ANP-DEMATEL و FAHP چانگ (مطالعۀ موردی: حاشیۀ بهبهان)»، محیط‌شناسی، د 41، ش 2، صص 439 ـ 445.
تقوایی، مسعود؛ حسن بیک‌محمدی؛ نادر زالی؛ میترا کسایی (1396). «تحلیل موانع و عوامل مؤثر در اجرای طرح‌ها و برنامه‌ریزی آمایشی استان تهران»، آمایش سرزمین، د 9، ش 1، صص 1 ـ 27.
جهانی‌شکیب، فاطمه؛ نسیم هاشمی (1397). «برنامه‌ریزی توسعۀ محیطی دهستان شاندیز بر اساس فرایند تحلیلی»، آمایش سرزمین، د 10، ش 2، صص 271 ـ 294.
حاتمی کاهکش، ایرج؛ سولماز دشتی؛ سینا عطارروشن (1397). «مقایسة کارایی مدل اکولوژیکی مخدوم و فائو برای برآورد توان اکولوژیکی کاربری کشاورزی و مرتع‌داری (مطالعة موردی: حوضة آبخیز آبهار خوزستان»، دانش کشاورزی و تولید پایدار، د 28، ش 3، صص 67 ـ 78.
خلیلی، سروش؛ حمید سلطانی‌نژاد؛ جمیله توکلی‌نیا (1398). «ارزیابی توان اکولوژیک کشاورزی شهرستان استهبان»، تحقیقات اقتصاد و توسعة کشاورزی ایران، د 2 ـ 50، ش 2، صص 265 ـ 280.
رجایی، فاطمه؛ عباس اسماعیلی ساری؛ عبدالرسول سلمان‌ماهینی؛ مجید دلاور؛ مصطفی قلی‌پور؛ علی‌رضا مساح‌بوانی (1396). «پیش‌بینی مستعدترین پهنه‌های کشاورزی حوضة آبخیز تجن با استفاده از روش ارزیابی چندمعیاره (MCE)»، آمایش سرزمین، د 9، ش 1، صص 111 ـ 127.
رحمن‌آبادی، حسن؛ محمدمهدی حسین‌زاده؛ بابک میرباقری (1399). «ارزیابی توان اکولوژیک فضای جغرافیایی شهرستان کنگاور بر پایة ویژگی‌های محیط طبیعی»، آمایش سرزمین، د 12، ش 1، صص 29 ـ 52.
رحیمی، محبوبه؛ مجید اونق؛ عبدالرسول سلمان‌ماهینی؛ امیر سعدالدین (1391). «تدوین برنامة آمایش در راستای توسعة پایدار در حوضة آبخیز چهل‌چای»، پژوهش‌های محیط زیست، د 3، ش 6، صص 27 ـ 36.
سازمان جنگل‌ها، مراتع، و آبخیزداری کشور (1392). دستورالعمل و استانداردهای شناسایی کاربری‌های اراضی ملی.
فرج‌زاده، منوچهر؛ تاج‌الدین کرمی (1383). «برنامه‌ریزی کاربری اراضی با استفاده از سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی (منطقة مورد مطالعه: خرم‌آباد)»، پژوهش‌های جغرافیایی، د 36، ش 47، صص 81 ـ 94.
فرجی، امین؛ فریبا صحنه (1399). «ارزیابی توان اکولوژیک سرزمین در استان گلستان به منظور توسعة کاربری‌های کشاورزی با رویکرد آمایش سرزمین»، آمایش سرزمین، در دست چاپ.
کرمی، امید؛ سید محمد حسینینصر؛ حمید جلیل‌و‌َند؛ میرحسن میریعقوب‌زادر (1393). «ارزیابی توان اکولوژیکی حوضة بابل‌رود برای کاربری کشاورزی با استفاده از فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP)»، اکوسیستم‌های طبیعی ایران، د 5، ش 1، صص 37 ـ 48.
کریمی آشتیانی، حسین (1392). «آمایش سرزمین»، درج‌‌شده در سایت جامع مدیریت، بازیابی از: http://www.modiryar.com/index-management/government/civic/5498-1392-07-22-06-45-41.html
مخدوم، مجید (1393). شالودة آمایش سرزمین، چ 15، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
مسعودی، مسعود؛ پرویز جوکار؛ مهدی صادقی (1394). «ارزیابی توان اکولوژیک توسعة شهری، روستایی، و صنعتی شهرستان داراب»، اکوسیستم‌های طبیعی ایران، د 6، ش 3، صص 49 ـ 58.
یوسفی روبیات، الهام؛ اسماعیل صالحی؛ سید حمید ظهیری ممقانی؛ احمدرضا یاوری (1395). «رفع مشکل استقلال عوامل و عدم قطعیت در ارزیابی توان کشاورزی با استفاده از روش ANPFUZZY (مطالعة موردی: حوضة آبخیز بیرجند)»، محیط‌شناسی، د ۴۲، ش 3، صص 605 ـ 624.
References
Alberti, M. (2008). Advances in urban ecology: integrating humans and ecological processes in urban ecosystems. No.574.5268. A4. New York: Springer.
Arekhi, S. & Niyazi, Y. (2009). “Comparing evaluation of remote sensing techniques for monitoring land use change, (Case study: Darehshar catchment, Ilam province)”, Journal -Range and Desert Research of Iran, 17(1), pp. 74-93.
Babaee, A.R. & Ownegh, M. (2006). “Evaluation of development potential and land use planning of Posht-e-Kouh Watershed”, Journal of agriculture and natural resources, 13(1), pp. 127-137. (In Persian)
Basinski, J. J. (1984). “Land evaluation–some general considerations. In ‘Environmental Planning and Management”. In Proceedings of a Commonwealth Science Council workshop, Canberra.
 Bayat, B., Metkan, A.A., Rahmani, B., & Arabi, B. (2011). “Comprehensive programming on land-use planning in urban basin using GIS (A case study: Mahidasht basin)”, Journal of environmental based territorial planning, 4(13), pp. 119-135. (In Persian)
Bazmara-baleshte, M. (2015). To assess the ecological landscape tourism (Khaeez protected area), M.Sc. Thesis of Environmental Science Assessment and Land Use Planning, Behbahan Khatam Alanbia University of Technology, 120 p. (in Persian)
Benson, O., Mabiso, A., & Nankhuni, F. (2016). “A Spatial Examination of Agricultural Land Use Potential in Malawi”. Malawi Land Symposium: The Complexities of Land Issues in Malawi and Their Implications for Agricultural Commercialization, Lilongwe.
Chen, D., Chen, J., Luo, Z., & Lv, Z. (2009). “Emergy evaluation of the natural value of water resources in Chinese rivers”, Environmental management, 44(2), pp. 288-297.
Chen, L., Yang, X., & Chen, L. (2011). “Environmental Assessment of Land Use Planning Based on Remote-sensing Technique and Geographic Information System in ZouCheng County”. International Conference on Biology, Environment and Chemistry IPCBEE vol.1, IACSIT Press, Singapore.
Faraji, A. & Sahneh, F. (2020). “Ecological Capability Assessment in Golestan Province in order to Agricultural Development of land use with spatial planning approach”, Town and Country Planning, in press. (In Persian)
Farajzadeh, M. & Karami, T. (2004). “Land use planning using remote sensing and geographic information system (study area: Khorram abad)”, Geographical Researches, 36(47), pp. 81-94. (In Persian)
Forests, Range, and Watershed Management Organization (2013). Instructions and standards for identifying national land uses. (In Persian)
Hatami KahKesh, I., Dashti, S., & AttarRoshan, S. (2018). “Comparing the Performance of Makhdoum Ecological Model and FAO to Estimate the Agriculture and Rangeland Ecological Capability (Case Study: Ab_Bahar Khuzestan Watershed), Journal of agricultural science and sustainable production, 28(3), pp. 67-78. (In Persian)
Jahani-Shakib, F. & Hashemi, N. (2018). “Environmental Development Planning of Shandiz District based on the Analytical Process”, Town and Country Planning, 10(2), pp. 271-294. (In Persian)
Karami, O., Hosseini-Nasr, S. M., Jalilvand, H., & Miryaghubzadeh, M.H. (2014). “Evaluation of ecological capability of Babolrood basin for agriculture land use using Analytical Hierarchy Process (AHP)”, Journal of Naturals Ecosystem of Iran, 5(1), pp. 37-48. (In Persian)
Karimi Ashtiani, H. (2013). “Land use planning”, Posted on the Comprehensive Management Site, Recover from: http://www.modiryar.com/index-management/government/civic/5498-1392-07-22-06-45-41.html.
Magliocca, N. R., Rudel, T. K., Verburg, P. H., McConnell, W. J., Mertz, O., Gerstner, K., & Ellis, E. C. (2015). “Synthesis in land change science: methodological patterns, challenges, and guidelines”, Regional environmental change, 15(2), pp. 211-226.
Makhdoum, M. (2014). The foundations of land preparation, Tehran: Tehran University Press. (In Persian)
Masoudi, M., jokar, P., & sadeghi, M. (2015). “Ecological capability evaluation of industrial, rural and urban development in Darab”, Journal of Naturals Ecosystem of Iran, 6(3), pp. 49-58. (In Persian)
Meiyappan, P., Dalton, M., O’Neill, B. C., & Jain, A. K. (2014). “Spatial modeling of agricultural land use change at global scale”, Ecological Modelling, 291, pp. 152-174.
Mendoza-González, G., Martínez, M. L., Lithgow, D., Pérez-Maqueo, O., & Simonin, P. (2012). “Land use change and its effects on the value of ecosystem services along the coast of the Gulf of Mexico”, Ecological Economics, 82, pp. 23-32.
Omidipoor, M., Neysani Samani, N., Tomanian, A., & Faraji Sabokbar, H. (2017). “Using LUCIS Model in Land Suitability Conflict Modelling with Town and Country Planning Approach (Case Study: Kohgiluyeh and Boyer-Ahmad Province)”, Town and Country Planning, 9(2), pp. 219-243. (In Persian)
Pourkhabbaz, H., Aghdar, H., Mohammadyari, F., & Javanmardi, S. (2015). “Land suitability Evaluation for determining of agricultural land use by Multi Criteria Decision Making models ANP- DEMATEL and FAHP Chang (Case study: Behbahan fringe)”, Journal of Environmental Studies, 41(2), pp. 429-445. (In Persian)
Rahimi, M., onagh, M., salmanmahime, A., & saadaldinb, A. (2013). “Land Use Planning for Sustainable Development of Chehl -Chai Watershed of Golestan Province”, Environmental Researches, 3(6), pp. 27-36. (In Persian)
Rahmanabadi, H., Hossein Zadeh, M., & Mirbagheri, B. (2020). “Assessment of Ecological Capacity of Kangavar County Geographical Space Based on Natural Environment Properties”, Town and Country Planning, 12(1), pp. 29-52. (In Persian)
Rajaei, F., Esmaili, A., Salmanmahiny, A., Delavar, M., Gholipour, M., & Massah Bavani, A. (2017). “Prediction the Most Suitable of Agricultural Zones in the Tajan Watershed Using Multi Criteria Evaluation (MCE) Approach”, Town and Country Planning, 9(1), pp. 111-127. (In Persian)
Sadeghi, S. H. R., Jalili, K., & Nikkami, D. (2009). “Land use optimization in watershed scale”, Land Use Policy, 26(2), pp. 186-193.
Shaw, D. & Lord, A. (2009). “From land-use to'spatial planning': Reflections on the reform of the English planning system”, Town Planning Review, 80(4-5), pp. 415-436.
Solly, A. (2020). “Land use challenges, sustainability and the spatial planning balancing act: Insights from Sweden and Switzerland”, European Planning Studies, 16, pp. 1-17.
Taghvaee, M., Bekmohammadi, H., Zali, N., & Kasaei, M. (2017). “Analysis of Barriers & factors affecting the implementation of projects & spatial planning in Tehran province”, Town and Country Planning, 9(1), pp. 1-27. (In Persian)
Theau, J. (2006). “Detection of changes using remote sensing: An Overview of principles and applications”, Geo-Spatial and Range Sciences Conference, Idaho State University, Pocatello, ID, USA.
Yousefi, E., Salehi, E., Zahiri, S., & Yavari, A. (2016). “Problem Solving of Uncertainty and Independence Factors in Agricultural Capability Evaluation by Using ANP FUZZY Method”, Journal of Environmental Studies, 42(3), pp. 605-624. (In Persian)
Živanović-Miljković, J., Crnčević, T., & Marić, I. (2012). “Land use planning for sustainable development of peri-urban zones”, Spatium, (28), pp. 15-22.