تحلیل همبستگی فضایی تحولات جمعیتی با تغییرات شدت آسیب‌پذیری یک دهۀ اخیر کلان‌شهر تهران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت‌علمی و استادیار گروه مهندسی شهرسازی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران

2 دانشگاه آزاد اسلامی، واحد همدان، همدان، ایران

چکیده

کلان‌شهرها، به واسطة جمعیت کلان‌شهری، بیش از سایر شهرها در معرض آسیب ناشی از بلایای محیطی قرار دارند و اغلب به طور روزافزون میزان آسیب‎پذیری آن‌ها در حال افزایش است. ارزیابی آسیب‎پذیری، به‌ویژه در بازه‎های زمانی مشخص، پایه‎های جدیدی را برای برنامه‎ریزی و مدیریت شهری بهتر فراهم آورده است. علاوه بر این، طی سالیان اخیر، مفهوم واژة آسیب‎پذیری در چارچوب بررسی ارتباط بین سیستم‎های به‌هم‌پیوستة طبیعی‌ـ انسانی و به تبع آن در اکولوژی انسانی همواره مورد توجه قرار گرفته است. از سوی دیگر، جابه‌جایی‎های جمعیتی در مناطق مختلف شهرهای بزرگ همواره تابع الگوهای مختلف است. ازین‌رو، هدف اصلی از پژوهش حاضر شناسایی ارتباط فضایی تحولات جمعیتی مناطق کلان‌شهر تهران با تغییرات شدت آسیب‌پذیری محیطی طی یک دهة اخیر بود. روش‎شناسی پژوهش مشتمل بر ارزیابی آسیب‎پذیری در سه لایه آسیب‌های ناشی از مخاطرات طبیعی، آسیب‌های ناشی از ساختار شهری، و آسیب‎های محیطی طی دهة اخیر شهر تهران است. همچنین، با استفاده از نتایج سرشماری، تغییرات جمعیتی در 22 منطقة شهر تهران در یک دهة اخیر بررسی شد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که نیمة جنوبی شهر در یک دهة اخیر بیشترین افزایش آسیب‌پذیری را داشته که موجب بیشترین کاهش جمعیت شده است. البته باید به منطقة 18، که در پهنة غربی شهر واقع شده، اشاره کرد که به‌رغم افزایش آسیب‌پذیری با افزایش جمعیت روبه‌رو بوده است. پهنة شرقی نیمة شمالی شهر هم با افزایش آسیب‌پذیری همراه بوده که طی دهة اخیر دچار افزایش شدید جمعیت شده است. این تحولات می‌تواند در بحران‌های احتمالی آینده این بخش از شهر را به‌شدت دچار چالش کند. همچنین، در پهنة غربی نیمة شمالی کاهش آسیب‌پذیری همراه افزایش جمعیت شهری حادث شده است که باید به ظرفیت‌پذیری جمعیت مورد قبول این بخش از شهر (به‌ویژه منطقة 22) از حیث تغییرات آسیب‌پذیری توجه ویژه شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


اسدی، سعیده؛ علی شرقی؛ مژگان عاطفی (1398). «پهنه‌بندى آسیب‌پذیرى‌هاى کالبدى‌ـ زیرساختى در برابر زمین‌لغزش با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایى، مورد مطالعاتی: سکونتگاه‌هاى واقع در محدودة استان تهران و البرز»، دانش پیشگیرى و مدیریت بحران، د 9، ش 4، صص 329 ـ 340.
امینی ورکی، سعید؛ مهدی مدیری؛ فتح‌الله شمسایی زفرقندی؛ علی قنبری‌نسب (1393). «شناسایی دیدگاه‌های حاکم بر آسیب‌پذیری شهرها در برابر مخاطرات محیطی و استخراج مؤلفه‌های تأثیرگذار در آن با استفاده از روش کیو»، مدیریت بحران، د 3، ویژه‌نامة هفتة پدافند غیر عامل، صص 5 ـ 18.
پاشانژاد سیلاب، احسان؛ مجتبی رفیعیان؛ مهدی پورطاهری (1396). «سنجش فضایی رابطة آسیب‌پذیری محیطی و ظرفیت تاب‌آوری جامعة روستایی در استان آذربایجان شرقی»، پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، س 6، ش 2، صص 93 ـ 107.
حسینی، قربان؛ رسول صادقی؛ علی قاسمی اردهایی؛ ولی‌الله رستم‌علی‌زاده (1396). «تحولات روند و الگوهای مهاجرت داخلی در استان‌های ایران»، برنامه‌ریزی منطقه‌ای، س 8، شمارة پیاپی 31، صص 1 ـ 18.
ذبیحی، حسین؛ لیلا شجاعی؛ محمدرضا درودی (1390). «کاهش آسیب‌پذیری ناشی از زمین‌لرزه با توجه به ساختار شهری»، اولین کنفرانس بین‌المللی ساخت‌وساز شهری در مجاورت گسل‌های فعال، تبریز، شهرداری تبریز. https://www.civilica.com/Paper-ICCVAF01-ICCVAF01_175.html
رضایی‌راد، هادی؛ محمدرضا بمانیان (1391). «بررسی تطبیقی مدل‌های تحلیل عاملی و دلفی با استفاده از GIS در تشخیص فرسودگی بافت‌های شهری، مطالعة موردی: خاک‌سفید تهران»، هویت شهر، د 6، ش 11، صص 5 ـ 16.
رضایی‌راد، هادی؛ داود کاظمی (1399). «بازشناسی ضرورت مدیریت اجتماع‌محور بحران جهت کاهش آسیب‌پذیری در بحران زلزله (نمونة مطالعاتی: محلة یوسف‌آباد شهر تهران)»، مطالعات محیطی هفت‌حصار.
رضایی‌راد، هادی و همکاران (1391). «تحلیل آسیب‌پذیری محیطی حریم شهر کرج با استفاده از روش تحلیل سلسله‌مراتبی»، پژوهش‌های آبخیزداری، ش 95، صص 91 ـ 99.
سلیمانی، محمد و همکاران (1396). «تحلیل فضایی تغییرات الگوی تراکم جمعیت متأثر از اقدامات نوسازی در کلان‌شهر تهران (1375 ـ 1390)»، جغرافیا، د 15، ش 53، صص 7 ـ 20.
شریف‌زادگان، محمدحسین؛ حمید فتحی (1384). «ارزیابی آسیب‌پذیری زیست‌محیطی برای برنامه‌ریزی منطقه‌ای در حوزه‌های سه‌گانة زیست‌محیطی البرز به روش سلسله‌مراتبی»،علوم محیطی، د 3، ش 10،صص 1 ـ 20.
شمس‌الدینی، علی؛ پروین گرجیان (1389). «عوامل مؤثر در مهاجرت روستاییان به شهرها، با تأکید بر شبکة مهاجرت (مورد: دهستان رستم‌دو)»، چشم‌انداز جغرافیایی، س 5، ش 11، صص 75 ـ 91.
شمسی‌پور، علی‌اکبر؛ محمد شیخی (1389). «پهنه‌بندی مناطق حساس و آسیب‌پذیری محیطی در ناحیة غرب فارس با روش طبقه‌بندی فازی و فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی»، پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، ش 73، صص 53 ـ 68.
صادقی، رسول؛ محسن شکریانی (1396). «تحلیل نوسانات فضایی تأثیر توسعه بر مهاجرت داخلی بین‌شهرستانی در ایران»، توسعة محلی (روستایی‌ـ شهری)»، د 8، ش 2، صص 245 ـ 270.
عیسی‌لو، شهاب‌الدین؛ غلام‌رضا لطیفی؛ وحید گودرزی (1395). «ارزیابی آسیب‌پذیری بافت منطقة 1 شهر تهران در برابر زلزلة احتمالی با استفاده از روش IHWP و سیستم GIS»، اطلاعات جغرافیایی، د 25، ش 100، صص 73 ـ 87.
قنبری، ابولفضل؛ احسان پاشانژاد سیلاب (1397). «تحلیل فضایی آسیب‌پذیری محیطی در منطقة کرانة شرقی دریاچة ارومیه»، تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، س 5، ش 3، صص 15 ـ 32.
قنبری، ابولفضل؛ علی زلفی (1393). «ارزیابی آسیب‌پذیری شهری در برابر زلزله با تأکید بر مدیریت بحران شهری در شهر کاشمر»، تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، س 1، شماره پیاپی 4، صص 59 ـ 74.
مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران (1384). «گزارش مطالعات سیل، طرح جامع تهران»، مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران، شهرداری تهران.
مشفق، محمود؛ قربان حسینی (1395). «مطالعة تطبیقی تجربیات سیاستی کشورهای منتخب آسیایی در زمینة توزیع متوازن جمعیت شهری»، برنامه‌ریزی توسعة شهری و منطقه‌ای»، س 1، ش 3، صص 1 ـ 29.
هدایی، علی‌اصغر؛ مریم ملاشاهی (1396). «ارزیابی آسیب‌پذیری محیطی شهرستان طالقان با استفاده از روش تحلیل سلسله‌مراتبی»، امداد و نجات، د 8، ش 3، صص 1 ـ 15.
References
Adriaenssens, V., Baets, B. De, Goethals, P. L. M., & Pauw, N. De. (2004). “Fuzzy rule-based models for decision support in ecosystem management”, Science of The Total Environment, 319(1–3), pp. 1–12.
Amini Varaki, S., Modiri, M., Shamsayi Zafarghandi, F., & Ghanbari nasab, A. (2015). “Perspectives of the city's vulnerability to environmental hazards and its effective components by using the Q-Method”, Emergency Management, Vol. 3, pp. 5-18. (in Persian)
Anselin, L. (1996). “Interactive Techniques and Exploratory Spatial Data Analysis”, Longley, pp. 253-266.
Asadi, S., Sharghi, A., & Atefi, M. (2019). “Zoning of physical - infrastructural Vulnerabilities to landslides using GIS, case study: settlements in Tehran and Alborz provinces”, Disaster Prev. Manag, Know, 9(4), pp. 329-340. (in Persian)
Boughton, D. A., Smith, E. R., & O’neill, R. V. (1999). “Regional vulnerability: a conceptual framework”, Ecosystem Health, 5(4), pp. 312–322.
Burk, E. J., Brown, S. J., & Christidis, N. (2006). “Modeling the Recent Evolution of Global Drought and Projections for the Twenty-First Century with the Hadley Centre Climate Model”, Journal of Hydrometorology, 7(5), pp. 1113–1125.
Closset, M., Feindouno, S., Guillaumont, P., & Simonet, C. (2017). A Physical Vulnerability to Climate Change Index: Which are the most vulnerable developing countries?, hal-01719925v3.
D. Ford, J., Pearce, T., McDowell, G., Berrang-Ford, L., S. Sayles, J., & Belfer, E. (2018). “Vulnerability and its discontents: the past, present, and future of climate change vulnerability research”, Climatic Change, 151, pp. 189–203.
D’Amico, A. & Currà, E. (2014). “Urban Resilience and Urban Structure: Vulnerability assessment of historical Italian towns”, ANDROID Residential Doctoral School, pp. 210-220.
De Lange, H. J., Sala, S., Vighi, M., & Faber, J. H. (2010). “Ecological vulnerability in risk assessment — A review and perspectives”, Science of The Total Environment, 408(18), pp. 3871–3879.
Downing, T. E., Ringius, L., Hulme, M., & Waughray, D. (1997). “Adapting to climate change in Africa”, Mitigation and Adaptation Strategies for Global Change, 2(1), pp. 19-44.
Ghanbari, A. & Pashanejhad Silab, E. (2018). “Spatial Assessment of Regional Environmental Vulnerability for Environmental Planning in the Eastern Region of Urmia Lake”, Jsaeh, 5(3), pp. 23-40. (in Persian)
Ghanbari, A. & Zolfi A. (2015). “Assessment of Urban Vulnerability to Earthquake with Emphasis on Urban Crisis Management in the City of Kashmar”, Jsaeh, 1(4), pp. 59-74. (in Persian)
Hodaee, A. A. & Mollashahi, M. (2017). “Assessment of environmental vulnerability in Taleqan County using analytic hierarchy process”, Journal of Rescue and Relief, 8(3), pp. 1-15. (in Persian)
Hosseini, Gh., Sadeghie, R., Ghasemi, A., & Rostamalizadeh, V. (2018). “Trends and Patterns of Internal Migration in Iran”, journal of Regional Planning, 8(31), pp. 1-18. (in Persian)
Isalou, Sh., Latifi, GH., & Goodargy, V. (2017). “Assessment of Physical Vulnerability of the Texture in District 1 of Tehran city against possible Earthquakes using "IHWP" method and "GIS" system”, Scientific- Research Quarterly of Geographical Data (SEPEHR), 25(100), pp. 73-87. (in Persian)
Kasperson, R. E. & Kasperson, J. X. (2001). Climate change, vulnerability, and social justice, Stockholm Environment Institute Stockholm.
KC, U., Garg, S., & Hilton, J. (2020). “An efficient framework for ensemble of natural disaster simulations as a service”, Geoscience Frontiers, 11(5), pp. 1859-1873.
Kumar Paul, S. (2013). “Vulnerability concepts application in various fields: a review on geographical perspective”, Journal of Life and Earth Science, 8, pp. 63-81.
L. Cutter, S., J. Boruff, B., & Shirley, W. (2003). “Social Vulnerability to Environmental Hazardsn”, SOCIAL SCIENCE QUARTERLY, 84(2), pp. 242-261.
Laurini, R. (2002). Information systems for urban planning: a hypermedia cooperative approach. United States, CRC Press.
Moshfeq, M. & Husseini, G. (2016). “A Comparative Study on Policy Experiences Regarding to Balanced Distribution of Urban Population in Selected Asian Countrie”, Urban and Regional Development Planning, 8(3), pp. 1-29. (in Persian)
Naylor, A., Ford, J., Pearce, T., & Van Alstine, J. (2020). Conceptualizing Climate Vulnerability in Complex Adaptive Systems, United States, CellPress.
Paul, A., Deka, J., Gujre, N., Rangan, L., & Mitra, S. (2019). “Does nature of livelihood regulate the urban community's vulnerability to climate change? Guwahati city, a case study from North East India”, Journal of Environmental Management, 251.
Pashanejad Silab, E., Rafieian, M., & Pourtaheri, M. (2017). “The spatial measurement of the connection between Environmental vulnerability and resilience capacity of rural society in the Province of East Azerbaijan”, Journal of Research and Rural Planning, 6(2), pp. 93-107. (in Persian)
Peruchi Trevisan, D., da Conceição Bispo, P., Almeida, D., Imani, M., Balzter, H., & Eduardo Moschini, L. (2020). “Environmental vulnerability index: An evaluation of the water and the vegetation quality in a Brazilian Savanna and Seasonal Forest biome”, Ecological Indicators, 112.
PROAG, V. (2014). “The concept of vulnerability and resilience, 4th International Conference on Building Resilience, Building Resilience”, Procedia Economics and Finance, 18, pp. 369–376.
Rezaei-Rad, H. & Kazemi, D. (2020). “The Recognition of necessity of for community-based disaster risk Management in order to reduce in the risk of vulnerability to earthquake disaster (case study: YousefAbad neighborhood of Tehran)”, Haft Hesar, 8(33). (in Persian)
Rezaei-Rad, H. & Bemanian, M. (2012). “Assessing Factor Analyst and Delphi Models by Use of GIS in Recognizing Deterioration in Urban Fabric (Case Study of KhakSefid in 4th Zone of Tehran)”, Hoviatshahr, 6(11), pp. 5-16. (in Persian)
Rezaei-Rad, H., Shamsipour, A., & Feizi, V. (2012). “Analysis of environmental vulnerability in Karaj city area used AHP”, Whatershed Management Research, No. 95, pp. 91-99. (in Persian)
Sadeghi, R. & Shokryani, M. (2016). “Spatial analysis of the development impact on internal migration -between counties- in Iran”, Journal of Community Development, 8 (2), pp. 245-270. (in Persian)
Sahoo, S., Dhar, A., & Kar, A. (2016). “Environmental vulnerability assessment using Grey Analytic Hierarchy Process based model”, Environmental Impact Assessment Review, 56, pp. 145–154.
Shach-Pinsly, D. (2018). “Measuring security in the built environment: Evaluating urban vulnerability in a human-scale urban form”, Landscape and Urban Planning, 191.
Shamseddini, A. & Gorjian, P. (2005). “The affective factors on villager immigration to cities, With an emphasis on the immigration network (case study: Rostam Two village”, Journal of Studies Of Human Settlements Planning, 5(11), pp. 75-91. (inPersian)
Sharifzadegan, M.H. & Fathi, H. (1995). “Environmental Vulnerability Strategies Policies related to development projects in Albroz Environmental areas”, Environmental Sciences, 3(2), pp. 1-20. (in Persian)
Shamsipour, A. A. & Shikhi, M. (2010). “Zoning the Sensitive and environmental vulnerabilities areas in the western part of Fars by Fuzzy classification method and AHP”, Natural Geography Reserch, No. 73, pp. 53-68. (inPersian)
Soleimani, M., Zanganeh, A., & Sheikhi, M. (2017). “Spatial Analysis of Changes of Population Density Pattern under Renewal Actions in Tehran (1996-2011)”, Geography, 15(53), pp. 7-20. (inPersian)
Song, J., Chang, Z., Li, W., Feng, Z., Wu, J., & Cao, Q. (2019). “Resilience-vulnerability balance to urban flooding: A case study in a densely populated coastal city in China”, Cities, 95.
T. Alwidyan, M., E. Trainor, J., & A. Bissell, R. (2020). “Responding to natural disasters vs. disease outbreaks: Do emergency medical service providers have different views?”, International Journal of Disaster Risk Reduction, 44.
Tehran Urban Research & Planning Center (2005). Flood Studies Report, comprehensive plan of Tehran, Tehran Urban Research & Planning Center, Tehran Municipality. (in Persian)
Tixier, J., Dandrieux, A., Dusserre, G., Bubbico, R., Mazzarotta, B., Silvetti, B., Hubert, E., Rodrigues, H., & Salvi, O. (2006). “Environmental vulnerability assessment in the vicinity of an industrial site in the frame of ARAMIS European project”, Journal of Hazardous Materials, 130(3), pp. 251–264.
Turner, B. L., Kasperson, R. E., Matson, P. A., McCarthy, J. J., Corell, R. W., Christensen, L., & Martello, M. L. (2003). “A framework for vulnerability analysis in sustainability science”, Proceedings of the National Academy of Sciences, 100(14), pp. 8074–8079.
Wang, X. D., Zhong, X. H., Liu, S. Z., Liu, J. G., Wang, Z. Y., & Li, M. H. (2008). “Regional assessment of environmental vulnerability in the Tibetan Plateau: Development and application of a new method”, Journal of Arid Environments, 72(10), pp. 1929–1939.
Weston, J. (2004). “EIA in a risk society”, Journal of Environmental Planning and Management, 47(2), pp. 313–325.
Zabihi, H., Shojaee, L., & Droudi, M. (2011). Reducing the Vulnerability of earthquake by paying attention to urban structure, The first international conference of urban construction next to active faults, Tabriz, Iran, https://www.civilica.com/Paper-ICCVAF01-ICCVAF01_175.html. (in Persian)
Zerbo, A., C. Delgado, R. A., & González, R. (2020). “Vulnerability and everyday health risks of urban informal settlements in Sub-Saharan Africa”, Global Health Journal.