تحلیلی بر علل نزول جایگاه کلان‌شهر تبریز در نظام شهری ایران و پیش‌بینی جمعیت و جایگاه آن تا افق 1410

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه جغرافیا و برنامه ‏ریزی شهری، دانشکدة برنامه‏ ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

2 دانشیار گروه شهرسازی دانشگاه کردستان و پژوهشگر ارشد موسسه مطالعات شهری و منطقه ای آکادمی علوم اتریش

3 دانشجوی دکترای جغرافیا و برنامه ‏ریزی شهری، دانشکدة برنامه ‏ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

چکیده

تحولات جمعیتی وسیع دهه‏های اخیر موجب تغییرات سریع در نظام شهری ایران و سلسله‏مراتب آن شده است که افزایش یا کاهش رتبة شهرها در این نظام از پیامدهای آن است. در تحقیق حاضر به بررسی جایگاه کلان‌شهر تبریز در نظام شهری ایران از سال 1335 تا 1395 پرداخته شد و با پیش‏بینی جمعیت این شهر تا افق 1410 سعی شد جایگاه آیندة این شهر در نظام شهری ایران مشخص شود. تحقیق حاضر به لحاظ هدف کاربردی و به لحاظ ماهیت و روش تحقیق توصیفی‌ـ تحلیلی است. داده‏های مورد نظر در تحقیق حاضر به دو روش اسنادی و میدانی (پرسشنامه و مصاحبه) به دست آمد. از مصاحبه برای فهم علل مهاجرفرستی و از پرسشنامه جهت فهم علل کاهش باروری در کلان‌شهر تبریز استفاده شد و تعداد نمونه‏ها در هر دو مورد بر اساس اصل اشباع تعیین شد. مدل‌نمایی، نرم‏افزار Spectrum، و شاخص تحرک رتبه به ترتیب برای پیش‏بینی فاکتورهای جمعیتی، پیش‏بینی جمعیت، و بررسی تغییرات رتبة کلان‌شهرها در نظام شهری استفاده شد. نتایج تحقیق نشان داد کاهش میزان باروری و مهاجرفرستی دلایل اصلی کاهش شدید میزان رشد جمعیت در کلان‌شهر تبریز است که اغلب دلایل اقتصادی منشأ آن بوده‏اند. با فرض باروری 5/1 و 8/1 و 1/2 در شهر تبریز شاهد افزایش جمعیت به تعداد 64/1 و 69/1 و 74/1 میلیون نفر و کاهش جمعیت خردسالان و افزایش تقریباً دوبرابری جمعیت سالمندان بالای 65 سال در افق 1410 خواهیم بود. در کل، نتایج حاصل از پیش‏بینی جمعیت نشان می‏دهد جایگاه کلان‌شهر تبریز در رتبة ششم نظام شهری ایران در افق 1410 تثبیت خواهد شد. اما فاصلة آن با کلان‌شهر هفتم، یعنی قم، کمتر خواهد شد که نیازمند توجه ویژه و مدیریت صحیح این مسئله جهت جلوگیری از سقوط مجدد رتبة آن است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


احمدی، بهمن؛ محمد دادگر (1397). «بررسی و تحلیل تحولات نظام شهری استان فارس در سال‏های 1355 تا 1390»، مطالعات محیطی، د 7، ش 25، صص 62-51.
امان‏پور، سعید؛ سحر حسن‏پور (1397). «تحلیلی بر پویایی نظام سلسله‏مراتب شهری استان گلستان (1355 ـ 1390)»، اندیشة جغرافیایی، د 9، ش 18، صص 43-23.
اهلرس، اکارت (1380). ایران (شهر‌ـ عشایر‌ـ روستا)، مجموعه مقالات، مترجم: عباس سعیدی، منشی، تهران.
آقایی‏زاده، اسماعیل (1397). «تحلیل فضایی بر سلسله‌مراتب شهری با تکیه بر شکل‏گیری سیستم پلکانی نظام شهری در ایران»، پژوهش‏های جغرافیای برنامه‏ریزی شهری، د 6، ش 3، صص 490-473.
بلیلان‌اصل، لیدا؛ فهیمه دوستار (1394). «بررسی تأثیر مزارات در توسعة ساختار شهری شهر تبریز از دورة ایلخانی تا صفوی»، پژوهش‏های معماری اسلامی، ش 7، س 3، صص 88-65.
پاکزاد، جهان‌شاه (1390). تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران (از آغاز تا سلسلة قاجار)، تهران، آرمان‌شهر.
پورمحمدی، محمدرضا (1385). شبیه‏سازی شبکة شهری مبتنی بر مدل‏های آنتروپی و کشش‏پذیری، طرح تحقیقاتی، دانشگاه تبریز.
حریری اکبری، محمد (1376). «پروژه‏ای برای احیای تبریز»، گفت‌وگو، ش 18، صص 71-63.
حیدری، علی (1393). «تحلیل ابعاد کالبدی‌ـ فضایی تمرکزگرایی در نظام شهری ایران»، مسکن و محیط روستا، ش 147، صص 100-83.
رحمانی، جواد؛ اسفندیار زبردست (1397). «نظام جمعیت شهری در مناطق ایران با تأکید بر مطالعة تطبیقی منطقة البرز جنوبی و خراسان»، آمایش محیط، د 11، ش 41. صص  138-115.
شاهسوارانی، وحید (1393). «بررسی نقش و جایگاه کهن‏شهر تبریز و بازار آن در منابع مکتوب»، پژوهش هنر، س 2، ش 7، صص 132-127.
شجاعی، جواد (1397). «سیاست‏های آمایش جمعیت»، جمعیت، ش 85 و 86، صص 21 ـ 41.
صفامنش، کامران (1376). «ساختار کالبدی شهر تبریز و تحولات آن در دو سدة اخیر»، گفت‌وگو، ش 18، صص 53-33.
علیئی، محمدولی (1394). «نقش جمعیت و سیاست‏های جمعیتی در استحکام ساخت درونی قدرت نظام جمهوری اسلامی ایران»، آفاق امنیت، س 8، ش 28، صص 134-107.
فرهودی، رحمت‌الله؛ سعید زنگنه شهرکی؛ رامین ساعدموچشی (1388). «چگونگی توزیع فضایی جمعیت در نظام شهری ایران طی سال‏های 1335 تا 1385»، پژوهش‏های جغرافیای انسانی، ش 68، صص 68-55.
قاسمی اردهایی، علی؛ رضا نوبخت؛ شفیعه قدرتی (1394). «جریان‏ها و تعیین‏کننده‏های تبعی از استان آذربایجان ‏شرقی به استان تهران»، مشارکت و توسعة اجتماعی، س 1، ش 1، صص 82-63.
کرمی‏خواه، بهرام؛ محمد سلیمانی مهرنجاتی؛ اسماعیل علی‏اکبری (1398). «بررسی و تحلیل روند تحولات نظام شهری (مطالعة موردی: استان کرمانشاه)»، شهر پایدار، د 2، ش 1، صص 92-79.
کریم‏زاده، حسین؛ معصومه علیرضایی؛ علی زارعی (1398). «تحلیل فضایی شبکة شهری و شهرنشینی استان آذربایجان شرقی با استفاده از GIS»، علوم جغرافیایی، د 15، ش 30، صص 80-71.
کلانتری، محسن؛ کیومرث یزدان‌پناه؛ سمیه نوری (1394). «تحلیل توزیع فضایی جمعیت استان زنجان طی سال‏های 1365 ـ 1390 و پیش‏بینی جمعیت تا سال 1404»، نگرش‏های نو در جغرافیای انسانی، س 7، ش 4، صص 44-28.
مشفق، محمود (1399). «مطالعة تطبیقی تجربیات سیاستی کشورهای منتخب آسیایی در زمینة توزیع متوازن جمعیت شهری»، برنامه‏ریزی توسعة شهری و منطقه‏ای، انتشار آن‌لاین.
مؤمنی، مصطفی (1381). «تبریز»، دانشنامة جهان اسلام، ج 6، حرف ت، تهران.
نیک‏پور، عامر؛ میلاد حسن‌علی‏زاده (1398). «تحلیل فضایی نظام شهری منطقة شمال (1335 ـ 1395)»، مطالعات برنامه‏ریزی سکونتگاه‏های انسانی، د 14، ش 4، صص 889-869.
یزدانی، محمدحسن؛ احمد پوراحمد (1386). «تأثیر مدرنیسم بر تحولات کالبدی شهرهای ایرانی‌ـ اسلامی، نمونه: تبریز»، تحقیقات جغرافیایی، د 22، ش 1، صص 52-29.
References
Aghaeizadeh, I. (2018). “Spatial analysis on urban hierarchy based on the formation of the hierarchical system of the urban system in Iran”, Geographical Research in Urban Planning, (6)3. pp. 473-490. (in Persian)
Ahmadi, B. & Dadgar, M. (2018). “Study and analysis of the developments of the urban system of Fars province in the years 1355 to 1390”, Journal of Environmental Studies, (7)25.pp. 51-62. (in Persian)
Alderson, A. S. & Beckfield, J. (2004). “Power and Position in the World City System”, American Journal of sociology, 109, pp. 811–851.
Aliei, M. (2015). “The Role of Population and Demographic Policies in Strengthening the Internal Construction of the Power of the Islamic Republic of Iran”, Quarterly Journal of Security Horizons, No, 28. pp. 107-134. (in Persian)
Amanpour, S. & Hassanpour, S. (2018). “An Analysis of the Dynamics of the Urban Hierarchy System of Golestan Province (1355-1390)”, Quarterly Journal of Geographical Thought, (9)18. pp. 23-43. (in Persian)
Bajracharya, P. & Sultana, S. (2020). “Rank-size Distribution of Cities and Municipalities in Bangladesh”, Sustainability, 12.
Batty, M. (2013). The new science of cities, MIT Press.
Belilan-Asl, L. & Dostar, F. (2015). “The study of the impact of tombs on the development of urban structure in Tabriz from the Ilkhanid to Safavid period”, Quarterly Journal of Islamic Architectural Research, No. 7. pp. 65-88. (in Persian)
Bertaud, A. & Malpezzi, S. (2003). The Spatial Distribution of Population in 48 World Cities: Implications for Economies in Transition, The Center for Urban Land Economics Research, The University of Wisconsin.
Bettencourt, L. & West, G. (2010). “A Unified Theory of Urban Living”, Nature, 467, pp. 912–913.
Brenner, N. & Schmid, C. (2014). “The ‘Urban Age’ in Question”, International Journal of Urban and Regional Research, 38, pp. 731–755.
Bretagnolle, A., Pumain, D., & Vacchiani-Marcuzzo, C. (2010). The organisation of urban systems, https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00459713.
Capello, R. (2000). “The City network paradigm: measuring urban network externalities”, Urban Stud, 37. pp. 1925-1945.
Castells, M. (1996). The Rise of the Network Society, Vol. 1, Malden, MA: Blackwell.
Chen, H. J. & Fang, I. H. (2013). “Migration, social security, and economic growth”, Economic Modelling, 32, pp. 386-399.
Chen, X. & Greene, R. (2012). “The Spatial-Temporal Dynamics of China’s Changing Urban Hierarchy (1950–2005)”, Urban Studies Research, doi:10.1155/2012/162965.
Cividino, S., Halbac-Contoara-Zamfir, R., & Salvati, L. (2020). “Revisiting the city life cycle global urbanization and implications for regional development”, Sustainability, 12.
Derudder, B. (2019). Network analysis of urban systems: potential, challenges, and pitfalls, Royal Dutch Geographical Society KNAG, pp. 1-17.
Ehlers, E. (2001). Iran (city-nomads-village) collection of articles, translated by Abbas Saeedi, Monshi, Tehran. (in Persian)
Farhoudi, R., Zanganeh Shahraki, S., & Saedmouchshi, R. (2009). "How the spatial distribution of population in the urban system of Iran during the years 1335 to 1385", Human Geography Research, Vol. 68. pp. 68-55. (in Persian)
Friedmann, J. (1995). Where we stand: a decade of world city research. In: World cities in a world-system, Cambridge University Press, Cambridge.
Genereux, A. (2007). “A review of migration and fertility theory through the lens of African immigrant fertility in France”, Max Planck Institute for Demographic Research, Rostock. Germany.
Ghasemi Ardahaei, A., Nobakht, R., & Ghodrati, S. (2015). "Currents and Subsequent Determinants from East Azerbaijan Province to Tehran Province", Participation and Social Development, Vol. 1, No. 1. pp. 63-82. (in Persian)
Guest, P. (2012). “The Impact of Population Change on the Growth of Mega-cities”, ResearchGate.
Hariri Akbari, M. (1997). “Projects for the Revival of Tabriz”, Goftgoo Magazine, No, 18. pp.63-71. (in Persian)
Heidari, A. (2014). “Analysis of Physical-Spatial Dimensions of Centralism in the Urban System of Iran”, Housing and Rural Environment, No, 147. pp. 83-100. (in Persian)
Heider, B. (2019). What drives urban population growth and shrinkage in postsocialist East Germany?, Research Institute for Regional and Urban Development, Bruderweg 22–24.
Hirazawa, M. & Yakita, A. (2017). “Labor supply of elderly people, fertility, and economic development”, Journal of Macroeconomics, 51, pp. 75-96.
Kalantari, M., Yazdanpanah, K., & Nouri, S. (2015). “Analysis of Spatial Distribution of Population in Zanjan Province during the years 1365-90 and Population Forecast until 1404”, Quarterly Journal of New Attitudes in Human Geography, Year 7, No. 4. pp. 28-44. (in Persian)
Karamikhah, B., Soleimani Mehrnjati, M., & Ali-Akbari, I. (2019). “Investigation and analysis of urban system developments Case study: Kermanshah province”, Sustainable city quarterly, (2)1. pp. 79-92. (in Persian)
Karimzadeh, H., Alirezaei, M., & Zarei, Ali. (2019). “Spatial analysis of urban network and urbanization of East Azerbaijan province using GIS”, Journal of Geographical Sciences, (15)30. pp. 71-80.(in Persian)
Keith, M., O'Glery, N., Parnell, S., & Revi, A. (2020). “The future of the future city? The new urban sciences and a PEAK Urban interdisciplinary disposition”, Cities, 105.
Lee, R. & Mason, A. (2014). “Is Low Fertility Really a Problem? Population Aging, Dependency, and Consumption”, Science, 346, pp. 229-234.
Liu, L., Dong, X., & Liu, X. (2014). “Quantitative study of the network tendency of the urban system in china”, J. Urban plann Dev, 140.
McGranahan, G. & Marcotullio, P. (2016). Urban systems, Chapter 27, Ecosystems and Human Well-being: Current State and Trends.
Meeteren, M. V. (2019). “Urban Systems”, ResearchGate, Ghent University, Belgium.
Meijers, E. (2007). “From central place to network model: theory and evidence of a paradigm change”, Tijdschr Voor Econ En Soc Geogr, 98.
Momeni, M. (2002). “Tabriz”, Encyclopedia of the Islamic World, Vol. 6, Letter T, Tehran. (in Persian)
Mushfeq, M. (2020). “A Comparative Study of the Policy Experiences of Selected Asian Countries in the Field of Balanced Distribution of Urban Population”, Quarterly Journal of Urban and Regional Development Planning, Online Publication, September 2020. (in Persian)
Nam, K. M. (2017). “Is spatial distribution of China’s population excessively unequal? A crosscountry comparison”, Annals of Regional Science.
Ndabula, C., Jidauna, G.G., Oyatayo, K., Averik, P.D., & Iguisi, E.O. (2012). “Analysis of Urban Floodplain Encroachment: Strategic Approach to Flood and Floodplain Management in Kaduna Metropolis”,Journal of Geography and Geology, Vol. 4, No. 1, pp. 170-182.
Nikpour, A. & Hassan-AliZadeh, M. (2019). “Spatial Analysis of the Urban System of the Northern Region (1335-1395)”, Planning Studies of Human Settlements, (14)4. pp. 869-889. (in Persian)
Pakzad, J. (2011). History of the city and urbanization in Iran (from the beginning to the Qajar dynasty), Tehran, Armanshahr Publications. (in Persian)
Pan, J. N. & Yang, Y. J. (2019). “The impact of economic uncertainty on the decision of fertility: Evidence from Taiwan”, Journal of Economics and Finance.
Park, Y., LaFrombois, M., & Heim, E. (2019). “Planning for growth in depopulating cities: An analysis of population projections and population change in depopulating and populating US cities”, Cities, Vol. 90, pp. 237-248.
Parr, JB. (2014). “The regional economy, spatial structure and regional Urban Systems”, Reg Stud, 48. pp. 1926-1938.
Parrado, E. A. (2015). “Migration and Fertility“, Social Behavioral Sciences, pp. 397-406.
Pendall, R., Freiman, L., & Myers, D. (2012). “Demographic Challenges and Opportunities for U.S. Housing Markets”, Prepared for the Bipartisan Policy Center.
Peris, A., Meijers, E., & Van-Ham, M. (2018). “The Evolution of the Systems of Cities Literature since 1995: Schools of Thought and their Interaction”, Networks and Spatial Economics, 18, pp. 533–554.
Pour-Mohammadi, M. R. (2006). Simulation of urban network based on entropy and traction models, research project, Tabriz University. (in Persian)
Pumain, D. (2003). Scaling laws and urban systems, SANTA FE Institute.
Rahmani, J., & Zabrdast, E. (2018). “Urban population system in the regions of Iran with emphasis on the comparative study of the southern Alborz and Khorasan regions”, Quarterly Journal of Environmental Planning, (11)41. pp. 115-138. (in Persian)
Safamanesh, K. (1997). “Physical structure of Tabriz city and its developments in the last two centuries”, Conversation, No. 18. pp.33-53. (in Persian)
Sassen, S. (1991). The Global City, Princeton, Princeton University Press.
Shahsavarani, V. (2014). “A Study of the Role and Position of the Ancient City of Tabriz and Its Market in Written Resources”, Art Research, 2(7). pp. 127-132. (in Persian)
Shojaei, J. (2018). “Population Planning Policies”, Population Quarterly, Nos. 85 and 86, pp. 41-21. (in Persian)
Taylor, P. J. (2001). “Specification of the World City Network”, Geographical analysis, 33, pp. 181–194.
Taylor, PJ. & Derudder, B. (2015). World City network: a global urban analysis, Routledge.
UN-HABITAT (2020). Population Data Booklet, Global state of metropolis.
Wyly, E. (2012). “Theories of urban system development”, Geography, (350).
Yazdani, M. H. & Pourahmad, A. (2007). “The effect of modernism on the physical developments of Iranian-Islamic cities, Tabriz sample”, Geographical Research, Vol. 22, No 1. pp. 29-52. (in Persian)