گونه‌شناسی الگوی فضایی و پیشنهاد سناریوهای ممکن برای توسعۀ آتی نظام شهری در استان البرز

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، دانشکدة معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

2 دانش‏ آموختة برنامه ‏ریزی منطقه ‏ای، دانشکدة معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

توزیع جمعیت، کارکردهای اقتصادی، جایگاه، و نقش شهرها در نظام شهری در تعامل با سایر شهرها در طول زمان دستخوش تحولات گوناگون می‌شود و تکامل می‏یابد. این تحولات در سازمانِ نظام شهری ایستا نیست و موضوعی وابسته به زمینه است. استان البرز تحولات بسیار سریعی را در نظام شهری پشت سر گذاشته است که موجب بروز عدم تعادل شدید در نظام شهریِ استان، تمرکز فزایندة جمعیتی و کارکردی در کلان‌شهر کرج نسبت به سایر شهرها، و به حاشیه رانده شدن سایر شهرها در نظام شهری شده است. گونه‏شناسی نظام شهری در استان البرز با هدف توصیف الگوی فضایی سازمان یافتن شهرها و تدوین سناریوهای ممکن برای الگوی فضایی آتی نظام شهری موضوع مقالة حاضر است. این هدف از طریق تحلیل الگوی فضایی ریخت‏شناسی و کارکردی شهرها و زمینه‏های مؤثر بر شکل‏گیری و تکوین نظام شهری و همچنین بررسی آینده‏های ممکن و قابل تصور برای نظام شهری تعقیب شده است. این پژوهش ماهیتی توصیفی دارد و متکی بر روش‏های کمّی ‌و تحلیل‏های فضایی با تأکید بر دو رویکرد ریخت‌شناسانه و کارکردی است. بر اساس مطالعة انجام‌شده، کریدور شرقی‌ـ غربی اصلی استان مهم‏ترین عامل مؤثر در استقرار شهرها در نظام شهریِ استان است. نظام شهری استان در آینده می‏تواند با سه الگوی فضایی توسعه یابد. این الگوها شامل الگوی توسعة کریدوری، توسعة چندمرکزی، و توسعة تک‌مرکزی هستند. به نظر می‏رسد در نظام شهری استان البرز، به‌رغم تمرکز فضایی جمعیت و اغلب کارکردهای استان در کلان‌شهر کرج، توانمندی­هاییبرای تحقق الگوی متوزان‏تر توسعه وجود دارد. گرایش به الگوی توسعة کریدوری پیرا  مون محور شرقی‌ـ غربی، که مبتنی بر ساختار طبیعی و زیرساختی و اقتصادی منطقه است، یکی از این گرایش‏هاست که می‏تواند ضمن ایجاد توازن جمعیتی و کارکردی در نظام شهری استان ‌شهرهای آن را به ‌سوی احراز نقش‏های اقتصادی متنوع هدایت کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آفاق‌پور، آ. (1390). بررسی و تحلیل ساختار و سازمان فضایی در نظام شهری ایران با استفاده از روش تحلیل جریان‌ها، تهران، دانشگاه تربیت مدرس.
حکمت‌نیا، ح.؛ م. موسوی (1385). «کاربرد مدل در جغرافیا با تأکید بر برنامه‌ریزی شهری و ناحیه‌ای»، تهران، آزادپیما.
داداش‌پور، ه.؛ آ. آفاق‌پور (1395). «عقلانیت معرفتی و نظری نوین حاکم بر سازمان فضایی سیستم‌های شهری»، مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، 13.
زبردست، ا.؛ م. شهابی شهیری (1393). «تحلیل قابلیت توسعة هم‌افزا در مناطق شهری چندمرکزی (نمونة موردی: مجموعة شهری مازندران مرکزی (آمل، بابل، قائم‌شهر، ساری)»، برنامه‌ریزی منطقه‌ای، صص 33 ـ 48.
عظیمی، آ. (1396). «تأثیر متقابل ساختار فضایی و نظام جریان‌های مؤثر منطقه‌ای در البرز جنوبی»، آمایش سرزمین، 281.
فرجی، ا.؛ آ. عظیمی (1397). درآمدی بر تحلیل ساختار و سازمان فضایی منطقه، تهران، دانشگاه تهران.
فیلد، ب.؛ ب. مک گروگور (1376). فنون پیش‌بینی در برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، تهران، سازمان برنامه ‌و بودجه.
ندایی طوسی، س. (1396). «کاربست روش‌شناسی آینده‌نگاری راهبردی در برنامه‌ریزی توسعة فضایی (موردپژوهی: سناریونگاری منطقۀ کلان‌شهری کرج)»، نامة معماری و شهرسازی، 34.
References
AbouKorin, A. (2017). “Spatial analysis of the urban system in the Nile Valley of Egypt”, Science Direct, pp. 1-11
Batten, D. F. (1995). “Network Cities: Creative Urban Agglomerations for the 21st Century”, Urban Studies, pp. 313-327.
Berry, B. (1964). “Cities as systems within systems of cities”, Regional science association international, pp. 147-163.
Bretagnolle, A., Pumain, D., & Vacchiani-Marcuzzo (2010). “The organisation of urban systems”, Complexity perspective in innovation and social change, pp. 197-220.
Brummell, A. & MacGillivray, G. (2016). “Introduction to scenarios”, Netherland: Shell International Petroleum Company.
Burger, M. & Meijers, E. (2011). “Form Follows Function? Linking Morphological and Functional Polycentricity”, Urban studies, pp. 1127-1149.
Burger, M. J., Van Oort, F. G., Goei, B. D., & Kitson, M. (2010). “Functional Polycentrism and Urban Network Development in the Greater South East”, United Kingdom: Evidence from Commuting Patterns, pp. 1981–2001. Regional Studies, 1149-1170.
Camagni, R. & Salone, C. (1993). “Network Urban Structures in Northern Italy: Elements for a Theoretical Framework”, Urban Studies, 30, pp. 1053-1064.
Castells, M. (1990). The Informational City: Information Technology,Economic Restructuring, and the Urban Regional Process, Oxford: Cambridge, MA: Blackwell.
Castells, M. (1996). The rise of the network society, Malden: Blackwell.
Champion, A. G. (2001). “A Changing Demographic Regime and Evolving Polycentric Urban Regions: Consequences for the Size, Composition and Distribution of City Populations”, Urban Studies, pp. 657–677.
Dzumbira, W., Geyer Jr, H., & Geyer, H. (2017). “Measuring the spatial economic impact of the Maputo Development Corridor”, DEVELOPMENT SOUTHERN AFRICA, pp. 2-6.
Field, B. & McGerogor, B. (1997). Forecasting techniques in urban and regional planning, Tehran: Program and Budget Organization. (in Persian)
Hamdan Jamal ( 1970): Shakhṣ_ıyat Miṣr, Egypt’s Character. Cairo: AlNahdhah Publishing House;
Hekmatnia, H. & Mousavi, M. (2006). Application of the model in geography with emphasis on urban and regional planning, Tehran: Azadpeima. (in Persian)
Isabel, G., Thomas, B., & Hannes, T. (2016). “New spatial dimensions of global cityscapes: From reviewing existing concepts to a conceptual spatial approach”, Springer, pp. 355-380.
Lambregts, B. (2006). “Polycentrism: Boon or Barrier to Metropolitan Competitiveness? The Case of the Randstad Holland”, Built Environment, pp. 114-123.
Liu, Y. F. (2019). “Assessing Polycentric Urban Development in Mountainous Cities: The Case of Chongqing Metropolitan Area, China”, Sustainability, pp. 1-15.
Meijers, E. (2005). “Polycentric Urban Regions and the Quest for Synergy: Is a Network of Cities More than the Sum of the Parts”, Urban Studies, pp. 765-781.
Meijers, E. (2007). “From Central Place to Network Model: Theory and Evidence of Paradigm Change”, Economic and Social Geography, Vol. 98 (2), pp. 245-259.
Meijers, E. J. & Berger, M. J. (2009). “Spatial structure and productivity in US metropolitan areas”, Environment and Planning, 42, 1383-1402.
Murel,V.(1982). On the problem of the internal organization of settlement systems. Soviet Geography, 7.
Pacione, M. (2001). Urban geography-a global perspective, London: Routledge, Pajek, Cambridge University.
Parr, J. (2014). The Regional Economy, Spatial Structure and Regional Urban Systems. Regional Studies, 1926-1938.
Rodrigue, J. P. (2013). The Geography of Transport (Third Ed.), London: Taylor & Francis Routledge.
Sassen, S. (2001). The Global City, Princeton: Princeton University Press.
Short, J. R., Kim, Y., Kuus, M., Wells, H. (1996). The Dirty Little Secret of World Cities Research: Data Problems in Comparative Analysis. International Journal of Urban and Regional Research, 20, 697–717
Simmons, J. W. & Bourne, L. S. (1981). “Urban and regional systems - qua systems”, Progress in human geography, pp. 420-431.
Simmons, J. W. (1996) Systems of Cities: Reading on Structure, Growth, and Policy. New York: Oxford University Press, 61–69,.
Taylor, P. H. (2010). External Urban Relational Process: Introducing Central Flow Theory to Complement Central Place Theory, Urban Studies, 47.
The World Bank (1991). Urban Policy and Economic Development an Agenda for the 1990s, Washington, D.C.: The World Bank.
Van Der Laan (1998). “Changing urban systems: an empirical analysis at two spatial levels”, Regional Studies, 32, pp. 235-247.
Wuyang, Y. (1987). On urban systems, Geographical Research, pp 3
www.googleearth.com (15-5-99)
www.maphil.com (15-5-99)
Zebardast, E. & Shahabi Shahiri, M. (2014). “Analysis of covalent development capability in multicenter urban areas Case study: Central Mazandaran urban region (Amol, Babol, Qaemshahr, Sari)”, Regional Planning Quarterly, pp. 33-48. (in Persian)
Zhang, Wu. & Rui (2001). Evolution of urban system in new economic circumstance and planning countermeasures, Chinese geographical science, 129.