تحلیل تغییرات فرم فضایی و جمعیتی در روند توسعۀ فضایی منطقۀ کلان‌شهری شیراز طی دورۀ 1375 - 1395

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی‌ارشد، دانشکدة هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

2 دانشیار گروه برنامه ‏ریزی شهری و منطقه ‏ای، دانشکدة هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

تعداد و جمعیت مناطق کلان‌شهری طی قرن گذشته به طرز چشمگیری افزایش یافته است و هم‌زمان با افزایش جمعیت، بهبود ارتباطات، روندهای جهانی، و ... تحولات زیادی در روند توسعة فضایی این مناطق رخ داده است. این تحولات هم‌زمان در مناطق کلان‌شهری کشور ایران نیز مشاهده می‌شود. اما مطالعات انجام‌گرفته برای فهم تحولات این مناطق در ایران محدود است. در این مطالعه از تابع تراکم زمین‌شهری (U.L.D) به منظور بررسی روند تحولات توسعة فضایی در منطقة کلان‌شهری شیراز، از سال 1375 تا سال 1395، استفاده شد. نتایج مطالعه نشان داد منطقة کلان‌شهری شیراز طی سال‏های 1375 تا 1395 فرم فضایی غیرمتمرکز و پراکنده‏ای داشته است. الگوی تغییرات توسعة فضایی منطقه طی سال‌های 1375 تا 1385 و 1385 تا 1395 نشان می‏دهد توسعة فضایی غیرمتمرکزتر و پراکنده‏تر شده است. بر اساس تحلیل‏های جمعیتی، بیشترین تراکم جمعیتی در سال‌های 1385 و 1390 و 1395 در حلقة بافر مرکزی، یعنی کلان‌شهر شیراز، به چشم می‏خورد. بر اساس توزیع جهت‏دار (انحراف استاندارد)، توزیع جمعیت به سمت شمال غرب منطقه پیش ‏رفته است. همچنین، در تحلیل الگوی توزیع جمعیت، نتایج آمارة موران نشان می‏دهد جمعیت منطقه به صورت خوشه‏ای توزیع شده است. در مجموع فرم فضایی غیرمتمرکز و پراکنده و شکل‏گیری خوشه‏های جمعیتی در روند توسعة منطقه برهم‌خوردن تعادل در توسعة فضایی و جمعیتی منطقه را نشان می‌دهد که از آثار مهم آن گسستگی شهری، جدایی‏گزینی اجتماعی، وابستگی به اتومبیل، از بین ‏رفتن اراضی کشاورزی و باغات را می‌توان نام برد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


اصغری‌ زمانی، اکبر؛ محسن احدنژاد روشتی؛ عبدالله خداوندی (1395). «ارزیابی تحلیلی گستردگی فضایی‌‌ـ کالبدی مناطق شهری و تأثیر آن بر تغییرات کاربری اراضی با استفاده از RS و GIS (مطالعة موردی: شیراز طی دورة زمانی 1366 ـ 1392»،فضای جغرافیایی، س 16، ش 3، صص 57 ـ 76.
تلخابی، حمیدرضا؛ محمد سلیمانی؛ احمد سعیدنیا؛ احمد زنگانه (1397). «انفجار مادرشهر و توسعة گسیختة منطقة کلان‌شهری تهران در چارچوب نظریة زوال شهری»، پژوهش‏های جغرافیای برنامه‏ریزی شهری، د 6، ش 3، صص 451 ـ 457.
خراشادی‏زاده (1396). «تبیین تحولات نظام شهری منطقة کلان‌شهری تهران»، رسالة دکتری، رشتة جغرافیا و برنامه‏ریزی شهری، دانشکدة علوم جغرافیایی، دانشگاه خوارزمی.
داداش‏پور، هاشم؛ سید امیررضا میری‌لواسانی (1393). «تحلیل الگوهای فضایی پراکنده‏رویی در منطقة کلان‌شهری تهران»، برنامه‏ریزی فضایی (جغرافیا)، ش 1، صص 123 ـ 146.
داداش‏پور، هاشم؛ فردیس سالاریان (1394)، «تحلیل تأثیر عوامل جمعیتی و توسعة اراضی ساخته‌شده بر پراکنده‏رویی در شهر‌ـ منطقة مرکزی مازندران»، جغرافیا و توسعة ناحیه‏ای، ش 1، صص 157 ـ 183.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ (1397). «تحلیل الگوهای فضایی رشد شهری در مناطق کلان‌شهری تهران، مشهد، اصفهان، و شیراز»، آمایش سرزمین، د 10 ، ش 1، صص 117 ـ 138.
داداش‏پور، هاشم؛ مهدی علی‏دادی (1397). «تحلیل ریخت‏شناسانة ساختار فضایی توزیع جمعیت در منطقة کلان‌شهری تهران»، پژوهش‏های جغرافیای انسانی، د 50، ش 1، صص 109 ـ 125.
داداش‏پور، هاشم؛ نریمان جهان‌زاد؛ هما جلیلی صفریان (1395). «تحلیل و پیش‏بینی تحولات ساختار فضایی منطقة کلان‌شهری مشهد طی دورة 1375 ـ 1420»، مطالعات شهری، ش 18، صص 51 ـ 61.
رهنما، محمدرحیم؛ بیتا رضاییان (1393). «سنجش میزان پراکنش و فشردگی شکل کلان‌شهرهای ایران با استفاده از مدل‏های کمّی»، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، س 4، ش 16، صص 87 ـ 107.
زبردست، اسفندیار؛ خلیل حاجی‌پور (1388). «تبیین فرایند شکل‏گیری، تکوین، و دگرگونی مناطق کلان‌شهری»، پژوهش‌های جغرافیایانسانی، ش69 ، صص 105 ـ 121.
طرح مجموعة شهری شیراز (1388). ج 1: معرفی و تبیین جایگاه مجموعة شهری و مطالعات پایه (محیطی‌‌ـ طبیعی)، مهندسان مشاور شهر و خانه.
طرح مجموعة شهری شیراز (1388). ج 2: مطالعات پایه (انسانی)، مهندسان مشاور شهر و خانه.
طرح مجموعة شهری شیراز (1388). ج 3، مطالعات پایه (اقتصادی و شبکة ارتباطی)، مهندسان مشاور شهر و خانه.
طرح مجموعة شهری شیراز (1388). ج 4: مطالعات پایه (زیرساختی و امکان‏سنجی)، مهندسان مشاور شهر و خانه.
طرح مجموعة شهری شیراز (1388). ج 5: تحلیل‏ها (اقتصادی،کالبدی، و مدیریتی)، مهندسان مشاور شهر و خانه.
طرح مجموعة شهری شیراز (1388). ج 6، مبانی برنامه‏ریزی، مهندسان مشاور شهر و خانه.
عظیمی، آزاده (1396). «تأثیر متقابل ساختار فضایی و نظام جریان‏های مؤثر منطقه‏ای در البرز جنوبی»، آمایش سرزمین، د 9، ش 2، صص 275 ـ 301.
غلامی، یونس؛ سلمان حیاتی؛ محمد قنبری (1394). «شناخت الگوی رشد کالبدی فضایی کلانشهرهای ایران (مطالعة موردی:کلان‌شهرهای مشهد، شیراز، اصفهان، تبریز)»، مطالعات نواحی شهری دانشگاه باهنر کرمان، س 2، ش 3، صص 79 ـ 100.
قدیری، محمود؛ فرزانه دستا (1395). «تحلیل الگوی رشد کالبدی‌ـ فضایی کلان‌شهر تهران»، تحقیقات جغرافیایی، س 31، ش 1، صص 30 ـ 44.
مدیری، مهدی؛ حیاتی، سلمان؛ رضایی­مقدم، علی (1396). «تحلیل و بررسی الگوی توسعة فضایی کلان‌شهر مشهد»، مدیریت شهری، ش 46، صص 7 ـ 22.
References
Aguilar, A. G., Ward, P. M., & Smith Sr, C. B. (2003). “Globalization, regional development, and mega-city expansion in Latin America: analyzing Mexico City’s peri-urban hinterland”, Cities, 20(1), pp. 3-21.
Agyemang, F. S., Silva, E., & Poku-Boansi, M. (2019). “Understanding the urban spatial structure of Sub-Saharan African cities using the case of urban development patterns of a Ghanaian city-region”, Habitat International, 85, pp. 21-33.
Asghari Zamani, A., Ahadnejad Roshani, M., & Khodavandi, A. (2016). “Analytical evaluation of physical spatial extent of urban areas and its effect on land use changes using GIS and RS (Case study of Shiraz during the period 1987-2013”, Journal of Geographical Space, pp. 55-76 (in Persian)
Azimi, A. (2017). “Interaction of spatial structure and system of effective regional flows in southern Alborz”, Land use planning, 2, pp. 275-301. (in Persian)
Boori, M. S., Netzband, M. A. I. K., Vozenilek, V., & Choudhary, K. O. M. A. L. (2015). “Urbanization analysi s through remote sensing and GIS in Kuala Lumpur, Manila and Singapore cities”, Recent Advances in Electrical Engineering, 42, pp. 99-110.
Burger, M. J., de Goei, B., Van der Laan, L., & Huisman, F. J. (2011). “Heterogeneous development of metropolitan spatial structure: Evidence from commuting patterns in English and Welsh city-regions, 1981–2001”, Cities, 28(2), pp. 160-170.
Coffee, N. T., Lange, J., & Baker, E. (2016). “Visualising 30 years of population density change in Australia’s major capital cities”, Australian Geographer, 47(4), pp. 511-525.
Dadashpoor, H. & Alidadi, M. (2017). “Towards decentralization: Spatial changes of employment and population in Tehran Metropolitan Region, Iran”, Applied Geography, 85, pp. 51-61.
---------------------------------. (2018). “Morphological analysis of the spatial structure of population distribution in the metropolitan area of Tehran”, Human Geography Research, No. 1, pp. 125-109. (in Persian)
Dadashpoor, H. & Miri Lavasani, A. (2014). “Analysis of spatial patterns of sprawl in Tehran metropolitan area”, Journal of Spatial Planning (Geography), pp. 123-146. (in Persian)
Dadashpoor, H. & Salarian, F. (2015). “The analysis of the impact of demographic factors and land development on the sprawl in the City Region of Mazandaran (case study: Sari, Babol, and Ghaemshahr)”, The Journal of Geography and Regional Development, 13(1), pp. 1-28. (in Persian)
------------------------------------. (2018). “Spatial patterns analysis of urban growth in Iran metropolitan regions (Case study: Tehran, Mashhad, Isfahan, and Shiraz metropolitan regions)”, Town and Country Planning, 10(1), pp. 117-138. (in Persian)
------------------------------------. (2020). “Urban sprawl on natural lands: Analyzing and predicting the trend of land use changes and sprawl in Mazandaran city region, Iran”, Environment, Development and Sustainability, 22(2), pp. 593-614.
Dadashpoor, H., Azizi, P., & Moghadasi, M. (2019). “Analyzing spatial patterns, driving forces and predicting future growth scenarios for supporting sustainable urban growth: Evidence from Tabriz metropolitan area, Iran”, Sustainable Cities and Society, 47, 101502.
Dadashpoor, H., Jahanzad, N., & Jalili Safarian, H. (2016). “Analysis and forecasting of the integrated spatial structure in Mashhad metropolitan region in the period 1996-2041”, Journal of Urban Studies, 5(18), pp. 51-62. (in Persian)
Dong, T., Jiao, L., Xu, G., Yang, L., & Liu, J. (2019). “Towards sustainability? Analyzing changing urban form patterns in the United States, Europe, and China”, Science of the Total Environment, 671, pp. 632-643.
Ghadiri, M. & Dasta, F. (2016). “Analysis of physical-spatial growth pattern in Tehran metropolis”, Journal of Geographical Research, 1, pp. 31-45. (in Persian)
Gholami, Y., Hayati, S., & Ghanbari, M. (2015). “Understanding the Spatial Physical Growth Pattern of Iranian Metropolises (Case Study of Mashhad, Shiraz, Isfahan, Tabriz)”, Urban Studies of Shahid Bahonar University of Kerman, 2, pp. 79-100. (in Persian)
Growe, A. (2012). “Emerging polycentric city-regions in Germany. Regionalisation of economic activities in metropolitan regions”, Erdkunde, pp. 295-311.
Hongxia, C. (2011 March). “Simulation Based Urban Spatial Structure Evolution and New Town's Development for Urban Planning”, In 2011 Fourth International Conference on Intelligent Computation Technology and Automation (Vol. 1, pp. 920-923). IEEE.
Hu, Z. & Lo, C. P. (2007). “Modeling urban growth in Atlanta using logistic regression”, Computers, Environment and Urban Systems, 31(6), pp. 667-688.
Hudalah, D. & Firman, T. (2012). “Beyond property: Industrial estates and post-suburban transformation in Jakarta Metropolitan Region”, Cities, 29(1), pp. 40-48.
Hugo, G. (2002). “Changing patterns of population distribution in Australia”, Journal of Population Research, (Special ed. 2002), 1.
Jiao, L. (2015). “Urban land density function: A new method to characterize urban expansion”, Landscape and Urban Planning, 139, pp. 26-39.
Kharashadizadeh (2017). “Explaining the developments of the urban system in the metropolitan area of Tehran”, PhD thesis, Department of Geography and Urban Planning, academy of Geographical Sciences, Kharazmi University. (in Persian)
Kim, H., Lee, N., & Kim, S. N. (2018). “Suburbia in evolution: Exploring polycentricity and suburban typologies in the Seoul metropolitan area, South Korea”, Land use policy, 75, pp. 92-101.
Korah, P. I., Matthews, T., & Tomerini, D. (2019). “Characterising spatial and temporal patterns of urban evolution in Sub-Saharan Africa: The case of Accra, Ghana”, Land Use Policy, 87, pp. 104049.
Kukulska-Kozieł, A., Szylar, M., Cegielska, K., Noszczyk, T., Hernik, J., Gawroński, K., & Kovács, K. F. (2019). “Towards three decades of spatial development transformation in two contrasting post-Soviet cities—Kraków and Budapest”, Land use policy, 85, pp. 328-339.
Lang, R. & Knox, P. K. (2009). “The new metropolis: Rethinking megalopolis”, Regional studies, 43(6), pp. 789-802.
Lee, S. (2005). Metropolitan growth patterns' impact on intra-regional spatial differentiation and inner-ring suburban decline: inSights for smart growth (Doctoral dissertation, Georgia Institute of Technology).
Modiri, M., Hayati, S., & Moghadam, A. (2017). “Analysis and study of the spatial development model of Mashhad metropolis”, Journal of Urban Management, No. 46, pp. 7-22. (in Persian)
Rahnama, M. & Rezaian, B. (2014). “Measuring the distribution and compaction of the shape of Iranian metropolises using quantitative models”, Journal of Geographical Studies of Arid Areas, 4, pp. 87-107. (in Persian)
Shi, Q. & Cao, G. (2019). Urban spillover or rural industrialisation: Which drives the growth of Beijing Metropolitan Area. Cities.
Shiraz Urban Complex Plan (2009). Vol. 1-6, city and home consulting engineers. (in Persian)
Suárez-Villa, L. (1988). “Metropolitan evolution, sectoral economic change, and the city size distribution”, Urban studies, 25(1), pp. 1-20.
Talkhabi, H., Soleimani, M., Saeidnia, A., & Zanganeh, A. (2018). “The explosion of the mother city and the disorganized development of the metropolitan area of Tehran in the context of urban decline”, Geographical research of urban planning, 6, pp. 451-472. (in Persian)
Tian, G., Jiang, J., Yang, Z., & Zhang, Y. (2011). “The urban growth, size distribution and spatio-temporal dynamic pattern of the Yangtze River Delta megalopolitan region, China”, Ecological Modelling, 222(3), pp. 865-878.
Xu, G., Jiao, L., Liu, J., Shi, Z., Zeng, C., & Liu, Y. (2019). “Understanding urban expansion combining macro patterns and micro dynamics in three Southeast Asian megacities”, Science of the Total Environment, 660, pp. 375-383.
Zambon, L. S. I. (2019). “The (Metropolitan) City Revisited: Long-term Population Trends and Urbanization Patterns in Europe, 1950-2000”, Population Review, 58(1).
Zebardast, E. & Hajipour, KH. (2009). “Explain the process of formation, development and transformation of metropolitan areas”, Human Geography Research, 69, pp. 1025-121. (in Persian)
Zhang, Y., Fu, Y., Kong, X., & Zhang, F. (2019). “Prefecture-level city shrinkage on the regional dimension in China: Spatiotemporal change and internal relations”, Sustainable Cities and Society, 47, pp. 101490.