بررسی تأثیر گسترش زمین‌شهری بر فرم فضایی منطقۀکلان‌شهری تهران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، دانشکدة هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

2 گروه برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، دانشکدة هنر و معماری، دانشگاه تربیت ‌مدرس، تهران، ایران

چکیده

مناطق کلان‌شهری به مثابۀ شکل جدیدی از شهرنشینی به سرعت در حال گسترش هستند و تحت تأثیر عوامل مختلف الگوهای رشد متفاوتی را به خود گرفته‌اند. هدف اصلی این مقاله بررسی سیر تحولات فرم منطقۀ کلان‌شهری تهران تحت تأثیر گسترش زمین‌شهری صورت‌گرفته طی سال‌های 1365 تا 1395 با استفاده از تابع تراکم زمین‌‌شهری است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد روند گسترش زمین‌شهری در سال‌های اخیر فرم منطقه را به سوی الگوی پراکنده و غیرمتمرکز سوق داده ‌است. نتایج بررسی روند گسترش زمین‌‌شهری بر فرم منطقه در سطح میانی و خرد نشان می‌دهد سایر شهرها پیرامون کلان‌شهر تهران نیز با گذشت زمان گسترده‌تر و پراکنده‌تر شده‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهد با گذشت زمان تراکم شهری در مناطق پس‌کرانۀ شهری و مناطق روستایی و پیرامونی کلان‌شهر تهران تحت تأثیر امواج گسترش شهری افزایش یافته‌است. در منطقۀ کلان‌شهری تهران، افزایش مرز بین لبۀ ‌شهری و مناطق پیرامون طی بازۀ زمانی سی‌ساله توصیف‌کنندۀ گسترش وسیع شهری است. در منطقۀ کلان‌شهری تهران طی سال‌های اخیر شیب، تغییرات اراضی بایر، فاصله از نواحی ساخته‌شده، تغییرات کاربری کشاورزی و فاصله از راه‌های اصلی بیشترین تأثیر را بر گسترش زمین‌شهری داشته‌اند. رشد شتابان و گسترش شهری به شکل پراکنده و غیرمتمرکز در مناطق کلان‌شهری، بیش از همه، مناطق پیرامونی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و موجب بر هم خوردن نظم فضایی، از بین رفتن اراضی با ارزش طبیعی در پیرامون، افزایش حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی و ادغام نواحی روستایی در فضای شهری می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


بلیانی، سعید. (1395). تحلیل فضایی بارش سالیانۀ استان خوزستان، رویکردی از تحلیل رگرسیون‌های فضایی. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، دورۀ 16، شمارۀ 43، 125-147.
بلیانی، یدالله و حکیم‌دوست، سید یاسر.(1393). اصول و مبانی پردازش داده‌های مکانی (فضایی) با استفاده از روش‌های تحلیل فضایی. آزاد پیما.
خلیلی، احمد؛ زبردست، اسفندیار و عزیزی، محمدمهدی (1397). گونه‌شناسی فضایی الگوهای رشد در مناطق شهر بنیان. هنرهای زیبا-معماری و شهرسازی، دورۀ 23، شمارۀ 2، 53 – 66.
داداش‌پور، هاشم؛ پناهی، حسین و شمس‌الدینی، علی. (1398). تحلیل عوامل محرک و پیش‌بینی تغییرات کاربری زمین در منطقۀ کلان‌شهری تهران با تأکید بر یک مدل منطقه‌ای یکپارچه. برنامه‌ریزی منطقه‌ای، سال 9، شمارۀ پیاپی 35، 39 - 56.
داداش‌پور، هاشم و سالاریان، فردیس. (2018). تحلیل الگوهای فضایی رشد شهری در مناطق کلان‌شهری ایران (مطالعۀ موردی: مناطق کلان‌شهری تهران، مشهد، اصفهان و شیراز). آمایش سرزمین، 10(1)، 117 – 138.
سیف‌الدینی، فرانک؛ منصوریان، حسین؛ پوراحمد، احمد و درویش‌زاده، رضا (1392). پویایی فضایی-زمانی نظام شهری ایران (1390-1335). پژوهش‌های جغرافیایی برنامه‌ریزی شهری، دورۀ 1، شمارۀ 1، 21 – 42.
کامیاب، حمیدرضا؛ ماهینی، سلمان؛ حسینی، عبدالرسول و غلامعلی‌فرد، سیدمحسن (1388). اتخاذ رهیافت اطلاعات محور با کاربرد روش رگرسیون لجستیک برای مدل‌سازی توسعۀ شهری گرگان. محیط شناسی، سال 36، شمارۀ 54، 89 – 96.
عبدی دانشپور، زهره و تارانتاش، مسعود (1395). آشکارسازی دگرگونی کاربرد زمین: تحلیل ویژگی‌های گسترش برنامه‌ریزی نشده در منطقۀ کلان‌شهری تهران. باغ نظر، سال 13، شمارۀ 43، 37 – 60.
عرفانیان، مهدی؛ حسین‌خواه، مریم و علیجان‌پور، احمد (1392). مقدمه‌ای بر روش‌های رگرسیونی چند متغیرۀ OLS و GWR در مدل‌سازی مکانی اثرات کاربری اراضی بر کیفیت آب. ترویج و توسعه آبخیزداری، سال 1، شمارۀ 1، 33 – 39.
قرخلو، مهدی و زنگنه‌شهرکی، سعید (1388). شناخت الگوی رشد کالبدی - فضایی شهر با استفاده از مدل‌های کمّی (مطالعۀ موردی: شهر تهران). جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی جغرافیا، سال 20، شمارۀ 2،  دورۀ 34، 19 -40.
متوسلی، محمدمهدی و اسماعیل‌زاده، حسن (1385). رشد و پراکنش جمعیت در مناطق کلان‌شهری (نمونۀ موردی:منطقۀ کلان‌شهری تهران). مدیریت شهری، شمارۀ 18، 60 – 73.
محمودزاده، حسن و خوش‌روی، قهرمان (1394). کاربرد رگرسیون لجستیک در مدل‌سازی توسعۀ شهری (مطالعۀ موردی: منطقۀ شهری بناب). مطالعات شهری، شمارۀ 14، 31 – 46.
مرکز آمار ایران، 1395.
مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران (ج) (1378). 22 – 23.
نظریان، اصغر (1384). منطقۀ کلان‌شهری و بازتاب فضایی آن (مورد: تهران). جغرافیایی سرزمین، سال 2، شمارۀ 7، 24 – 41.
نعمتی، زهرا و داداش پور، هاشم (2021). تحلیل تغییرات فرم فضایی و جمعیتی در روند توسعۀ فضایی منطقۀ کلان‌شهری شیراز طی دورۀ 1375 - 1395. آمایش سرزمین، 13(1)، 57 – 81.
Abdi Daneshpour, Z. & Tarantash, M. (2015). Revealing the transformation of land use: analyzing the characteristics of unplanned expansion in the metropolitan area of Tehran. Bagh Nazar magazine. Thirteenth year, No. 43, 37-60. (in Persian)
Alberti, M. (2005). The effects of urban patterns on ecosystem function. International regional science review28(2), 168-192.
Arsanjani, J. J., Kainz, W., & Mousivand, A. J. (2011). Tracking dynamic land-use change using spatially explicit Markov Chain based on cellular automata: the case of Tehran. International Journal of Image and Data Fusion2(4), 329-345.
Bhatta, B., Saraswati, S., & Bandyopadhyay, D. (2010). Urban sprawl measurement from remote sensing data. Applied geography30(4), 731-740.
Bliani, S. (2016). Spatial analysis of annual rainfall in Khuzestan province, an approach of spatial regression analysis. Applied research in geographical sciences, Vol. 16, No. 43, 125-147. (in Persian)
Bliani, Y. & Hakim Dost, Y. (2014). Principles and bases of spatial (spatial) data processing using spatial analysis methods. Azad Pima Publications. (in Persian)
Brown, A. & Kernaghan, S. (2011). Beyond climate-proofing: taking an integrated approach to building climate resilience in Asian Cities. UGEC Viewpoints6, 4-7.
Camagni, R., Gibelli, M. C., & Rigamonti, P. (2002). Urban mobility and urban form: the social and environmental costs of different patterns of urban expansion. Ecological economics40(2), 199-216.
Chakraborty, S., Maity, I., Patel, P. P., Dadashpoor, H., Pramanik, S., Follmann, A., ... & Roy, U. (2021). Spatio-temporal patterns of urbanization in the Kolkata Urban Agglomeration: A dynamic spatial territory-based approach. Sustainable Cities and Society67, 102715.
Dadashpoor, H. & Ahani, S. (2019). Land tenure-related conflicts in peri-urban areas: A review. Land Use Policy85, 218-229.
Dadashpoor, H. & Ahani, S. (2019). A conceptual typology of the spatial territories of the peripheral areas of metropolises. Habitat International90, 102015.
Dadashpoor, H. Panahi, H. & Shamsaldini, A. (2018). Analysis of driving factors and prediction of land use changes in the metropolitan area of Tehran with an emphasis on an integrated regional model. Regional Planning Quarterly, Year 9, Serial number 35, 39-56. (in Persian)
Dadashpoor, H, & Salarian, F. (2018). Analysis of spatial patterns of urban growth in metropolitan areas of Iran (Case study: metropolitan areas of Tehran, Mashhad, Isfahan and Shiraz). Scientific magazine, 10 (1), 117-138. (in Persian)
Dong, T., Jiao, L., Xu, G., Yang, L., & Liu, J. (2019). Towards sustainability? Analyzing changing urban form patterns in the United States, Europe, and China. Science of the Total Environment671, 632-643.
Erfanian, M. Hosseinkhah, M. & Alijanpour, A. (2013). Introduction to multivariate OLS and GWR regression methods in spatial modeling of land use effects on water quality. Journal of Watershed Management Promotion and Development. first year, No. 1, 33-39.. (in Persian)
Gharakhlo, M. & Zanganehshahraki, S. (2009). Recognition of the physical-spatial growth pattern of the city using quantitative models (Case study: Tehran). Journal of Geography and Geographical Environmental Planning, Year 20, No. 2, Vol. 34, 19-40. (in Persian)
Iran Urban Planning and Architecture Studies and Research Center (J) (1999).22-23. (in Persian)
Jiao, L. (2015). Urban land density function: A new method to characterize urban expansion. Landscape and Urban Planning139, 26-39.
Jiao, L., Dong, T., Xu, G., Zhou, Z., Liu, J., & Liu, Y. (2021). Geographic micro-process model: Understanding global urban expansion from a process-oriented view. Computers, Environment and Urban Systems87, 101603.
Kamyab, H., Mahini, S., Hosseini, A.,& Gholam Ali -Fard, M.(2009). Adopting an information-based approach using logistic regression method to model Gorgan urban development. Journal of Environmental Science. Thirty-sixth year, No. 54, 89-96. (in Persian)
Keeratikasikorn, C. (2018). A comparative study on four major cities in Northeastern Thailand using urban land density function. Geo-spatial information science21(2), 93-101.
Khalili, A., Zbardast, E.,& Azizi, M. (2018). Spatial typology of growth patterns in urban areas. Journal of Fine Arts-Architecture and Urban Planning. Vol. 23,No 2, 53-66. (in Persian)
Liu, X., Li, X., Chen, Y., Tan, Z., Li, S., & Ai, B. (2010). A new landscape index for quantifying urban expansion using multi-temporal remotely sensed data. Landscape ecology25(5), 671-682.
Mahmoudzadeh, H.,& Khoshravi, G. (2015). Application of logistic regression in urban development modeling Case study: Bonab urban area. Quarterly Journal of Urban Studies. Issue Fourteen, 31-46. (in Persian)
Motavaseli, M.M.,& Ismailzadeh, H. (2006). Population growth and distribution in metropolitan areas (case example: Tehran metropolitan area). Urban Management Quarterly, No. 18, 60-73. (in Persian)
Nazarian, A. (2005). Metropolitan area and its spatial reflection about Tehran. Geographical Quarterly of the Land, second year, No. 7, 24-41. (in Persian)
Nemati, Z .,& Dadashpoor, H. (2021). Analysis of spatial and demographic changes in the process of spatial development of Shiraz metropolitan area during the period 1996-2016. Scientific Journal of Land Management, 13 (1), 57-81. (in Persian)
Statistics Center of Iran, (2016). (in Persian)
Seif al-Dini, F., Mansoorian, H., Poorahmad, A.,& Darvishzadeh, R (2013). Spatial-temporal dynamics of the urban system of Iran (1956-2011). Journal of Geographical Research on Urban Planning. Vol. 1, No 1, 21-42. (in Persian)
Sumari, N. S., Cobbinah, P. B., Ujoh, F., & Xu, G. (2020). On the absurdity of rapid urbanization: Spatio-temporal analysis of land-use changes in Morogoro, Tanzania. Cities107, 102876.
Wang, L., Omrani, H., Zhao, Z., Francomano, D., Li, K., & Pijanowski, B. (2019). Analysis on urban densification dynamics and future modes in southeastern Wisconsin, USA. PloS one14(3), e0211964.
Wu, W., Zhao, S., Zhu, C., & Jiang, J. (2015). A comparative study of urban expansion in Beijing, Tianjin and Shijiazhuang over the past three decades. Landscape and urban planning134, 93-106.
Xu, G., Dong, T., Cobbinah, P. B., Jiao, L., Sumari, N. S., Chai, B., & Liu, Y. (2019). Urban expansion and form changes across African cities with a global outlook: Spatiotemporal analysis of urban land densities. Journal of Cleaner Production224, 802-810.
Xu, G., Jiao, L., Liu, J., Shi, Z., Zeng, C., & Liu, Y. (2019). Understanding urban expansion combining macro patterns and micro dynamics in three Southeast Asian megacities. Science of the Total Environment660, 375-383.
Xu, G., Zhou, Z., Jiao, L., & Zhao, R. (2020). Compact urban form and expansion pattern slow down the decline in urban densities: a global perspective. Land Use Policy94, 104563.