عوامل کلیدی مؤثر بر توسعة فضایی پایدار در استان مازندران در افق 1420

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه برنامه‏ ریزی شهری و منطقه ‏ای، دانشکدة هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

2 گروه برنامه ‏ریزی شهری و منطقه ‏ای، دانشکدة هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

رویکردهای متفاوت آینده‏نگاری در سال‏های اخیر برنامه‏ریزان شهری و منطقه‏ای را از روش‏های مبتنی بر پیش‏بینی ناامید ساخته و به‏ سوی استفاده از ابزارهای ساخت آیندة مطلوب سوق داده است. از سوی دیگر، در شرایط کنونی جهان که انگاشت‌های پایداری به یک ضرورت در عرصة برنامه‌ریزی منطقه‌ای تبدیل شده گرایش به توسعة فضایی پایدار در سراسر دنیا اهمیت بیشتری یافته است. ازین‏رو، شناسایی عوامل مؤثر بر توسعة فضایی یک منطقه در نیل به پایداری یکی از چالش‌های مهم در عرصة برنامه‏ریزی و سیاست‏گذاری‏های منطقه‏ای به شمار می‏رود. پژوهش حاضر در نظر دارد با استفاده از فرایند تحلیل ساختاری عوامل کلیدی مؤثر بر توسعة فضایی استان مازندران را شناسایی و استخراج کند. بدین منظور، ابتدا بر اساس شناخت وضعیت کنونی استان و بررسی متون نظری و تجربی مرتبط و اسناد و برنامه‏های فرادست موجود 35 عامل به عنوان مجموعه عوامل تأثیرگذار بر توسعة فضایی این استان شناسایی شدند. سپس ماتریس تحلیل تأثیر متقابل تشکیل شد و برای شناسایی و تعیین روابط میان این عوامل روش پانل خبرگان با حضور 10 نفر از کارشناسان به کار رفت که به امتیازدهی هر یک از این عوامل پرداختند. در گام بعد، اجماع نظرات کارشناسان با روش میانگین وزنی محاسبه و اجرای آن در نرم‌افزار میک‏مک انجام شد. در نهایت، 16 عامل به عنوان عوامل کلیدی مؤثر بر توسعة فضایی استان مازندران در سال افق(1420 استخراج شدند که 12 عامل در بخش اقتصادی، 9 عامل در بخش اجتماعی‌ـ جمعیتی، 11 عامل در بخش زیست‏محیطی، و 3 عامل در بخش کالبدی‌ـ فضایی قرار گرفتند که شالودة برنامه‏ریزی برای آیندة فضایی پایدار در این استان را تشکیل خواهند داد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


احدنژاد، محسن؛ حاضری‌جیقه، صفیه؛ مشکینی، ابوالفضل و پیری، عیسی (1397). شناسایی عوامل مؤثر بر شکوفایی شهری با رویکرد آینده‏نگاری. پژوهش و برنامه‏ریزی شهری، ش 32.
امیدی شاه‏آباد، امید؛ بدری، سید علی؛ رضوانی، سید رضا و زالی، نادر (1398). تحلیل عوامل کلیدی مؤثر بر شکل‌دهی الگوی آمایش فضاهای روستایی با رویکرد آینده‌نگاری (مورد مطالعه: استان لرستان). پژوهش‏های روستایی، د 10، ش 1، 92 ـ 113.
بزاززاده، مهدی؛ داداش‏پور، هاشم و مطوف، شریف (1393). بررسی و تحلیل عوامل کلیدی مؤثر بر توسعة منطقه‏ای با رویکرد آینده‏نگاری منطقه‏ای (مطالعة موردی: استان آذربایجان غربی، ایران). برنامه‏ریزی فضایی (جغرافیا)، ش 2، 79 ـ 104.
بهشتی، محمدباقر و زالی، نادر (1390). شناسایی عوامل کلیدی توسعة منطقه‏ای با رویکرد برنامه‏ریزی بر پایة سناریو (مطالعة موردی: استان آذربایجان غربی). برنامه‏ریزی و آمایش فضا، ش 15، 1 ـ 22.
تقوایی، مسعود؛ شفقی، سیروس و قادری، محمدرضا (1395). بررسی عوامل مؤثر در تعادل‌بخشی به عرصة فضایی استان گیلان. آمایش سرزمین، د 8، ش 1، 83 ـ 105.
داداش‏پور، هاشم و احمدی، فرانک (1389). رقابت‏پذیری منطقه‏ای به مثابة رویکردی نوین در توسعة منطقه‏ای. راهبرد یاس، ش 22، 51 ـ 80.
داداش‏پور، هاشم و ده‏ده‏جانی، مهدی (1393). شناسایی و اولویت‏بندی عوامل ریشه‏ای تأثیرگذار در ارتقای رقابت‏پذیری منطقه‏ای (مورد مطالعاتی: استان کردستان). برنامه‏ریزی منطقه‏ای، ش 19، د 5، 27 ـ 42.
داداش‏پور، هاشم و ولاشی، مریم (1396). تحلیل ساختار فضایی جمعیت در شهر‌ـ منطقة مرکزی مازندران در دورة زمانی 1365 ـ 1395. پژوهش‏های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، د 5، ش 2، 199 ـ 222.
داداش‏پور، هاشم؛ حق‏جو، محمدرضا و شهابی شهمیری، مجتبی (1394). گونه‌شناسی سیر تکوینی منطقة شهری چندمرکزی مازندران مرکزی. پژوهش‏های دانش زمین، د 6، ش 21، 51 ـ 63.
دیوسالار، اسدالله و شیخ‌اعظمی، علی (1390). برنامه‏ریزی فضایی توسعة پایدار شهرهای ساحلی (نمونة موردی: شهر ساحلی نور). جغرافیا و توسعه، ش 21، 43 ـ 64.
رهنما، محمدرحیم؛ کیان شاکرمی و عباسی، حامد (1397). شناسایی و تحلیل پیشران‌های مؤثر بر توسعۀ منطقه‌ای استان البرز با رویکرد برنامه‌ریزی سناریومبنا. آمایش سرزمین، د 10، ش 1، 139 ـ 166.
زالی، نادر (1384). بررسی الگوهای متعادل‏سازی فضایی از دیدگاه برنامه‏ریزی منطقه‏ای (نمونة موردی: استان آذربایجان شرقی). مدیریت و برنامه‌ریزی توسعه. ج 5: مجموعه مقالات همایش سیاست‏ها و مدیریت برنامه‌های رشد و توسعه در ایران. تهران.
ــــــــــ (1389). آینده‌نگاری راهبردی و سیاست‏گذاری منطقه‏ای با رویکرد سناریونویسی. راهبردی، س 14، ش 4، 33 ـ 54.
ــــــــــ (1393). آینده‏نگاری راهبردی در برنامه‏ریزی توسعة منطقه‏ای. تهران: پژوهشکدة مطالعات راهبردی.
زالی، نادر و زمانی‌پور، مسعود (1394). تحلیل سیستمی متغیرهای راهبردی توسعة منطقه‏ای در برنامه‏ریزی سناریومبنا (مورد مطالعه: استان مازندران). آمایش سرزمین، د 7، ش 1، 1 ـ 28.
زحمت‏کش، ابراهیم؛ ابراهیم‏زاده، عیسی و زالی، نادر (1399). آسیب‌شناسی نظام برنامه‌ریزی منطقه‌ای در استان‌های ساحلی شمال کشور. نگرش‏های نو در جغرافیای انسانی، د 12، ش 2، 1 ـ 16.
سرور، رحیم (1382). تغییر مفهوم و ماهیت مکان و فضا در عصر جهانی شدن از دیدگاه جغرافیا. شهرنگار، ش 27، 20 ـ 27.
سعیدی، عباس (1391). پویش ساختاری- کارکردی: رویکردی بدیل در برنامه‌ریزی فضایی. اقتصاد فضا و توسعة روستایی، س 1، ش 1، 1 ـ 18.
شریفی‏نیا، زهرا (1399). عوامل کلیدی مؤثر در توسعۀ پایدار گردشگری روستایی در استان مازندران با رویکرد سناریومبنا. جغرافیا و توسعة ناحیه‏ای، د 18، ش 1، 281 ـ 304.
شوارتز، پیتر (1386). هنر دورنگری: برنامه‌ریزی برای آینده در دنیای عدم قطعیت. مترجم: عزیز علی‌زاده. تهران: مؤسسة آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی. مرکز آینده‌پژوهی علوم و فناوری دفاعی.
کلانتری بنادکی، زهرا؛ عباسی شوازی، محمدجلال و ایوبی اردکان، محمد (1400). شناسایی و تحلیل متغیرهای راهبردی تأثیرگذار بر آیندة استان یزد با رویکرد تحلیل ساختاری. آمایش سرزمین، د 13، ش 2، 567 ـ 586.
گروه آمایش و برنامه‌ریزی منطقه‌ای (1385). چشم‌انداز استان مازندران در برنامة چهارم توسعة کشور. تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی مازندران.
موسوی، میرنجف؛ قادری، رضا؛ تقی‏لو، علی‌اکبر و کهکی، فاطمه‌سادات (1397). تدوین سناریوهای تحقق‏پذیری آمایش استان خراسان رضوی. آمایش سرزمین، د 10، ش 1، 65 ـ 91.
ناظمی، امیر و قدیری، روح‌الله (1385). آینده‌نگاری از مفهوم تا اجرا. تهران: وزارت صنایع و معادن. مرکز صنایع نوین.
هاشمی، سید مصطفی (1395). چشم‏اندازسازی آمایش سرزمین با نگاه آینده‏پژوهشی. همایش آمایش سرزمین، جایگاه خزر و چشم‏انداز توسعة گیلان. انجمن ژئوپلیتیک ایران و سازمان منطقة آزاد انزلی.
Acheampong, R.A., Agyemang, F.S., & Abdul-Fatawu, M. (2017). Quantifying the spatio-temporal patterns of settlement growth in a metropolitan region of Ghana. Geo Journal, Vol. 82, No.4, 823–840.
Ahadnejad, M., Hazeri-Jiqeh, S., Meshkini, A., & Piri, E. (2018). Identifying factors affecting urban flourishing with foresight. Research and urban planning approach, No. 32. (in Persian)
Amer, M. et al. (2013). A review of scenario planning. Netherlands: Futures, Vol. 46, 23-40.
Bazzazzadeh, M., Dadashpoor, H., & Motavaf, Sh. )2014(. Investigation and analysis of key factors affecting regional development with regional foresight approach (Case study: West Azerbaijan province, Iran). Spatial Planning (Geography), No. 2, 79-104. (in Persian)
Beheshti, M.B. & Zali, N. (2011). Identifying key regional development factors with scenario-based planning approach. Planning and spatial planning. No. 15, 1-22. (in Persian)
Bourne, L.S. (1982). Internal structure of the city: reading on urban form. Growth and Policy. Oxford University Press. USA.
Camagni, R. (1998). Sustainable urban development: definition and reasons for a research programme. International Journal of Environment and Pollution [Int. J. Environ. Pollut.], Vol. 10, No. 1, 6-27.
--------------. (2003). Regional clusters, regional clusters, regional and competencies and regional competition, Duisburg: the International Conference on “Cluster management in structural policy International experiences and consequences for Northrhine-Westfalia”, 11-26.
CEMAT (2007). Spatial development glossary. European Conference of Ministers Responsible for Spatial/ Regional Planning (CEMAT). Territory and landscape, No. 2, Council of Europe.
Clement, K. & Hansen, M. (2003). Sustainable Regional Development: Learning From Nordic Experience. Nordregio Report.
Dadashpoor, H. & Ahmadi, F. (2010). Regional Competitiveness as a New Approach to Regional Development. Yas Strategy, No. 22, 51-80. (in Persian)
Dadashpoor, H. & DedeJani, M. (2014). Identifying and prioritizing the root factors affecting the promotion of regional competitiveness Case Study: Kurdistan Province. Journal of Regional Planning, No. 19. Vol. 5, 27-42. (in Persian)
Dadashpoor, H. & Velashi, M. (2016). Analysis of the spatial structure of the population in the central city-region of Mazandaran in the period of 1986-2011. Urban Planning Geography Research, Vol. 5, No. 2, 199-222. (in Persian)
Dadashpoor, H., Haqjou, M.R., & Shahabi Shahmiri, M. (2014). Typology of the development course of the multi-center urban area of central Mazandaran. Earth Science Research, Vol. 6, No. 21, 51-63. (in Persian)
Department of Regional Planning and Planning (2006). Mazandaran Province Vision in the Fourth Development Plan of the country. Tehran: Mazandaran Management and Planning Organization. (in Persian)
Dernison, A. (1986). Long-term perspectives for human settlements: The future of the Randstad. The Netherlands, Futures. Vol. 18, No. 1, 40-51.
Divsalar, A. & Sheikh-Azami, A. (2019). Spatial planning for sustainable development of coastal cities; Case example: Noor Coastal City. Geography and Development, No. 21, 43-64. (in Persian)
European Commission (2015). Territorial Agenda of the European Union 2020. Publications Office of the European Union.
Godet, M. (2008). Strategic foresight. Paris: Lipsor Working Pape.
Goedman (2008). Dutch Spatial Planning: From implicit towards explicit sustainable urban development. 44th ISOCARP Congress.
Hashemi, S. M. (2016). Landscape of land use with a future research perspective. land use conference, Caspian position and gilan development perspective. Geopolitical Society of Iran and Anzali Free Zone Organization. (in Persian)
Kalantari Benadaki, Z. Abbasi Shawazi, M.J., & Ayubi Ardakan, M. (1400). Identification and analysis of strategic variables influencing the future of Yazd province with the approach of structural analysis. Land use planning Scientific Journal, Vol. 13, No. 2, 567-586. (in Persian)
Luo, X., Lu, X., Jin, G., Wan, Q., & Zhou, M. (2019). Optimization of urban land-use structure in China’s rapidly developing regions with eco-environmental constraints. Phys. Chem. Earth, Parts A/B/C 110, pp. 8–13.
Nazemi, A. & Ghadiri, R. (2006). Future Of Nakari From Concept to Implementation. Tehran: Ministry of Industries and Mines. New Industries Center. (in Persian)
Omidi Shahabad, O., Badri, S. A., Rezvani, S. R., & Zali, A. (2018). Analysis of key factors affecting the formation of the pattern of rural spaces with a foresight approach (case study: Lorestan province). Rural Research Quarterly, Vol. 10, No. 1, 92-113. (in Persian)
Rahnama, M.R., Shakrami, K., & Abbasi, H. (2017). Identification and analysis of drivers affecting the regional development of Alborz province with a scenario-based planning approach. Land use planning Scientific Journal, Vol. 10, N0. 1, 139-166. (in Persian)
Ringland, G. (2006). Scenario planning: managing for the future. New York: John Wiley & Sons.
Saeidi, A. (2013). Structural-functional analysis: an alternative approach in spatial planning. Spatial economy and rural development, first year, No. 1, 1-18. (in Persian)
Schwartz, P. (1996). The Art of the Long View: Planning for the Future in an Uncertain World. New York: Doubleday.
Sharifinia, Z. (2019). Key effective factors in the sustainable development of rural tourism in Mazandaran province with a scenario-based approach. Geography and Regional Development Quarterly, Vol. 18, No. 1, 281-304. (in Persian)
Soleyman, A.M. (2004). Regional planning scenarios in South Lebanon: the challenge of rural–urban interactions in the era of liberation and globalization. United Kingdom: Habitat International, Vol. 28, No. 3, 385–408.
Song, X., Feng, Q., Xia, F., Li, X., & Scheffran, J. (2021). Impacts of changing urban land-use structure on sustainable city growth in China: a population-density dynamics perspective. Habitat Int, 107, 102296.
Sorour, R. (1382). Changing the concept and nature of place and space in the age of globalization from the point of view of geography. Shahrnegar, No. 27, 20-27. (in Persian)
Van Uum, E. (1998). Spatial planning scenarios for the Netherlands. Netherlands: Tijdschrift voor economische en sociale geografie, Vol. 89, No. 1, 106-116.
Varum, C. & Melo, C. (2010). Directions in scenario planning literature – A review of the past decades. Netherlands: Futures, Vol. 42, No. 4, 355-369.
Yang, Y., Bao, W., & Liu, Y. (2020). Coupling coordination analysis of rural production living-ecological space in the beijing-tianjin-hebei region. Ecol. Indic., Vol. 117, No. 4, 106512, 402–410.
Zahmetkesh, E., Ebrahimzadeh, I., & Zali, N. (2019). Pathology of the regional planning system in the coastal provinces of the north of the country. New Attitudes in Human Geography Quarterly, Vol. 12, No. 2, 1-16. (in Persian)
Zali, N. & Zamanipour, M. (2014). Systematic analysis of regional development strategic changes in base scenario planning (case of study: Mazandaran province). Amaish Sarzemin scientific journal, Vol. 7, No. 1, 1-28. (in Persian)
Zali, N. (2005). Study of spatial balancing patterns from the perspective of regional planning: a case study of East Azerbaijan province. Development management and planning. Vol. 5: of the conference proceedings of the Conference on Policies and Management of Growth and Development Programs in Iran. Tehran. (in Persian)
--------. (2014). Strategic Foresight in Regional Development Planning. Tehran: Institute for Strategic Studies. (in Persian)
Zhang, W. & Li, B. (2021). Research on an analytical framework for urban spatial structural and functional optimisation: a case study of Beijing City, China. Land, Vol. 10, No, 1, 86.
Zou, L., Liu, Y., Wang, J., & Yang, Y. (2021). An analysis of land use conflict potentials based on ecological-production-living function in the southeast coastal area of China. Ecol. Indic. 122, 107297.